Tikanga ā-Iwi
Tiro Whānui
"Kāore i kotahi te whakahaere o ngā Tikanga ā-Iwi. He iwi anō me ōna tohunga me ōna tikanga me āna whakahaere. Hiki atu he iwi, pērā tonu. Nō reira, kia mau koe ki ōu ake .... Mā ō rātou uri e mau ō rātou nā kōrero. Engari kia mau koe ki ngā kōrero a ōu mātua, a ōu tūpuna. Ina ka tika, ka waiho mai ētahi mātauranga hei taonga mōu."
He aha te Tikanga ā-Iwi?
I puta ake te wairua o te Tikanga ā-Iwi i roto i ngā kupu a Te Whatahoro, arā, te āta titiro ki ngā āhuatanga huhua o te tangata e mārama ai te ākonga ki tōna ao. Ka tirohia ngā mahi a te tangata hei whakatutuki i ōna matea kikokiko, matea pāpori, matea ngākau, matea wairua hoki.
Ngā hua o te ako i te Tikanga ā-Iwi?
I roto i te Tikanga ā-Iwi ka whakawhanaketia e te ākonga tōna mōhio ki ngā āhuatanga porihanga me tōna mārama ki ngā āhuatanga whanonga tangata.
Mā tēnei, ka taea e te ākonga te uru i runga i te mōhio, i te haepapa hoki, ki ngā mahi waihanga porihanga.
Ko te Tiriti o Waitangi me ōna āhuatanga katoa te tāhū o te Tikanga ā-Iwi. E mārama ai te ākonga ki tōna ake tūrangawaewae mā te arotahi ki ngā tāngata, ngā tūāhua me ngā whakaawenga i waihangatia ai te porihanga o Aotearoa.
Ka titiro hoki te ākonga ki te noho a ngā iwi o tāwāhi, arā, ki tā rātou nei titiro ki te ao.
Ka tūhura hoki te ākonga i ngā take o te wā kia mārama ai ia ki ngā tūāhua me ngā tāngata tāpua o tēnei ao.
Te hanganga o te Tikanga ā-Iwi
E rima ngā whenu o te Tikanga ā-Iwi.
- Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea
- Te Ao Hurihuri
- Te Wāhi me te Taiao
- Ngā Mahinga Ohaoha
- Te Takanga o Te Wā
Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea |
Te Ao Hurihuri |
Te Wāhi me te Taiao |
Ngā Mahinga Ohaoha |
Te Takanga o Te Wā |
| Whiria te kaha tūātinitini, whiria te kaha tūāmanomano. Nō ngā tūpuna, tuku iho, tuku iho. |
E tama, e hine, tangata i ākona ki te whare, tū ana ki te marae, tau ana. | Kotahi tonu te matua o te tangata Māori, ko Ranginui e tū nei, ko Papatūānuku e takoto nei. | E kore e ngaoko te rākau ki te tīkina i te pūtake whakangaoko ai, engari, me tiki ki te matamata. | Mātai whakamuri kia anga whakamua |
Whāinga Matua |
||||
|
I roto i te whenu o Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea ka whakawhanake mōhiotanga te ākonga ki: ngā take me ngā huarahi e whakarite ai te tangata i a ia anō ki te whakatutuki i ōna matea;
|
I roto i te whenu o Te Ao Hurihuri ka whakawhanake mōhiotanga te ākonga ki:
|
I roto i te whenu o Te Wāhi me te Taiao ka whakawhanake mōhiotanga te ākonga ki:
|
I roto i te whenu o Ngā Mahinga Ohaoha ka whakawhanake mōhiotanga te ākonga ki:
|
Ka whakawhanake mōhiotanga te ākonga ki:
|
| Whāinga 1
Kei te mōhio ahau nō hea, nō wai hoki ahau. |
Whāinga 2
Kei te mōhio ahau ki ngā kōrero tuku iho o te takiwā e noho nei au. |
Whāinga 3
Kei te mōhio ahau ki ā mātou hononga ki takiwā kē. |
Whāinga 4
Kei te mōhio ahau ki ngā kōrero tuku iho o Aotearoa. |
| Aronga
Tōku Tū i Te Ao |
|||
| Tā te Māori tirohanga
Tūrangawaewae/Mana motuhake/Kaitiakitanga |
|||
|
|
• He hononga kei waenga i ngā kōrero tuku iho o rohe kē. |
|
| Aronga
Pou Herenga |
|||
| Tā te Māori tirohanga
Whakapapa/Whanaungatanga/Kaitiakitanga |
|||
|
|
|
|
Nga Taumata
- Taumata 1 & 2
Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea |
Te Ao Hurihuri |
Te Wāhi me te Taiao |
Ngā Mahinga Ohaoha |
| Whiria te kaha tūātinitini, whiria te kaha tūāmanomano. Nō ngā tūpuna, tuku iho, tuku iho. | E tama, e hine, tangata i ākona ki te whare, tū ana ki te marae, tau ana. | Kotahi tonu te matua o te tangata Māori, ko Ranginui e tū nei, ko Papatūānuku e takoto nei. | E kore e ngaoko te rākau ki te tīkina i te pūtake whakangaoko ai, engari, me tiki ki te matamata. |
Taumata 1 |
|||
|
|
|
|
Taumata 2 |
|||
|
|
|
|
- Taumata 3
Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea |
Te Ao Hurihuri |
Te Wāhi me te Taiao |
Ngā Mahinga Ohaoha |
| Whiria te kaha tūātinitini, whiria te kaha tūāmanomano. Nō ngā tūpuna, tuku iho, tuku iho. | E tama, e hine, tangata i ākona ki te whare, tū ana ki te marae, tau ana. | Kotahi tonu te matua o te tangata Māori, ko Ranginui e tū nei, ko Papatūānuku e takoto nei. | E kore e ngaoko te rākau ki te tīkina i te pūtake whakangaoko ai, engari, me tiki ki te matamata. |
Taumata 3 |
|||
|
|
|
|
- Taumata 4
Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea |
Te Ao Hurihuri |
Te Wāhi me te Taiao |
Ngā Mahinga Ohaoha |
| Whiria te kaha tūātinitini, whiria te kaha tūāmanomano. Nō ngā tūpuna, tuku iho, tuku iho. | E tama, e hine, tangata i ākona ki te whare, tū ana ki te marae, tau ana. | Kotahi tonu te matua o te tangata Māori, ko Ranginui e tū nei, ko Papatūānuku e takoto nei. | E kore e ngaoko te rākau ki te tīkina i te pūtake whakangaoko ai, engari, me tiki ki te matamata. |
Taumata 4 |
|||
|
|
|
|
- Taumata 5
Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea |
Te Ao Hurihuri |
Te Wāhi me te Taiao |
Ngā Mahinga Ohaoha |
| Whiria te kaha tūātinitini, whiria te kaha tūāmanomano. Nō ngā tūpuna, tuku iho, tuku iho. | E tama, e hine, tangata i ākona ki te whare, tū ana ki te marae, tau ana. | Kotahi tonu te matua o te tangata Māori, ko Ranginui e tū nei, ko Papatūānuku e takoto nei. | E kore e ngaoko te rākau ki te tīkina i te pūtake whakangaoko ai, engari, me tiki ki te matamata. |
Taumata 5 |
|||
|
|
|
|
- Taumata 6
Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea |
Te Ao Hurihuri |
Te Wāhi me te Taiao |
Ngā Mahinga Ohaoha |
| Whiria te kaha tūātinitini, whiria te kaha tūāmanomano. Nō ngā tūpuna, tuku iho, tuku iho. | E tama, e hine, tangata i ākona ki te whare, tū ana ki te marae, tau ana. | Kotahi tonu te matua o te tangata Māori, ko Ranginui e tū nei, ko Papatūānuku e takoto nei. | E kore e ngaoko te rākau ki te tīkina i te pūtake whakangaoko ai, engari, me tiki ki te matamata. |
Taumata 6 |
|||
Tikanga ā-Iwi |
Hītori |
Matawhenua |
Ōhanga |
|
|
|
|
- Taumata 7
Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea |
Te Ao Hurihuri |
Te Wāhi me te Taiao |
Ngā Mahinga Ohaoha |
| Whiria te kaha tūātinitini, whiria te kaha tūāmanomano. Nō ngā tūpuna, tuku iho, tuku iho. | E tama, e hine, tangata i ākona ki te whare, tū ana ki te marae, tau ana. | Kotahi tonu te matua o te tangata Māori, ko Ranginui e tū nei, ko Papatūānuku e takoto nei. | E kore e ngaoko te rākau ki te tīkina i te pūtake whakangaoko ai, engari, me tiki ki te matamata. |
Taumata 7 |
|||
Tikanga ā-Iwi |
Hītori |
Matawhenua |
Ōhanga |
|
|
|
|
- Taumata 8
| Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea | Te Ao Hurihuri | Te Wāhi me te Taiao | Ngā Mahinga Ohaoha |
| Whiria te kaha tūātinitini, whiria te kaha tūāmanomano. Nō ngā tūpuna, tuku iho, tuku iho. |
E tama, e hine, tangata i ākona ki te whare, tū ana ki te marae, tau ana. | Kotahi tonu te matua o te tangata Māori, ko Ranginui e tū nei, ko Papatūānuku e takoto nei. | E kore e ngaoko te rākau ki te tīkina i te pūtake whakangaoko ai, engari, me tiki ki te matamata. |
Taumata 8 |
|||
Tikanga ā-Iwi |
Hītori |
Matawhenua |
Ōhanga |
|
|
|
|
Kupu Taka
| āhuatanga ahurea | cultural feature |
| āhuatanga tūturu | natural feature |
| ahurea | culture |
| ahurei | unique |
| āinga | force (e.g. historical) |
| āinga pāpori | social force |
| arotahi | focus |
| auahatanga | creativity |
| aukati | constraint |
| e whai tikanga ana ki … | having significance for … |
| haepapa | responsible; responsibility |
| haere kōtui | interrelated |
| hapori | community |
| hinonga | enterprise |
| hītori | history |
| hononga | relationship |
| horopaki | context |
| huringa o te wā | over time |
| kaiārahi | leader |
| kaiwhakanao | producer |
| kaiwhakapeto | consumer |
| kitenga | finding |
| kōrahi | scale |
| kōwhiringa | option; choice |
| mahinga ahurea | cultural practice |
| mahinga ohaoha | economic activity |
| mānukanuka | tension |
| māramatanga | understanding |
| mātātaki | challenge |
| matawhenua | geography |
| matea kikokiko | physical need |
| matea ngākau | emotional need |
| matea pāpori | social need |
| mōhiohio | information; informed |
| mōhiotanga | knowledge |
| mōmōhanga | scarce |
| mōrearea | crisis |
| motika | right |
| motika tangata | human right |
| ngā take o te wā | current events |
| ngā tikanga o te wā | trends over time |
| ōhanga | economics; economy |
| ohaoha | economic |
| oranga | life |
| otinga | outcome; effect |
| pāhekoheko | interact |
| pāhekohekotanga ahurea | cultural interaction |
| pakihi | business |
| pakirehua | inquiry |
| pakirehua pāpori | social inquiry |
| pānga | effect; relationship |
| panoni | change |
| papātanga | impact |
| pāpātanga | rate |
| pāpori |
social; socio |
| porihanga | society |
| pūtahitanga | institution |
| pūtake | purpose |
| pūtaketanga | cause |
| putanga iho | outcome |
| rāngai | sector |
| rawa | resource |
| ritenga | rule |
| taiao ahurea | cultural environment |
| taiao tūturu | natural environment |
| take ohaoha | economic issue |
| take taiao | environmental issue |
| takitahi | individual |
| tāpua | significant |
| tauira ahurea | cultural pattern |
| tauira mokowā | spatial pattern |
| tauira tuturu | natural pattern |
| taupuhipuhi | interdependent |
| tautohe(tia) | contested |
| tautohu | identify |
| te takanga o te wā | over time |
| tikanga tuku iho | tradition |
| tino pakeke | complex |
| tohatoha | allocate |
| tōkeke pāpori | social justice |
| torotoro | explore; exploration |
| tūāhua | event |
| tūāhua o mua | past event |
| tūāhua whakahirahira | important event |
| tuakiri | identity |
| tuakiri ā-motu = tuakiriā-whenua | national identity |
| tūhura | investigate |
| tukanga | process |
| tukanga pāhekoheko | interacting process |
| tukatuka mōhiohio | process information |
| tuku ihotanga | heritage |
| tūranga | role |
| urupare | respond; response |
| urutau | adapt |
| waihanga | shape |
| whai tūranga | acquire role |
| whai wāhi (ki) … | participate; have opportunity |
| whaiwāhitanga | opportunity |
| whakaahua | describe |
| whakaaro nui(tia) | important |
| whakaataata | reflect |
| whakaauaha | create |
| whakaawe(nga) | influence; affect |
| whakahou | reform |
| whakamāoritanga | interpretation |
| whakapono | belief |
| whakapono tōrangapū | political ideology |
| whakaputa tuakiri | expressing identity |
| whakatairanga | promote |
| whakatōtika | intervene (correct) |
| whakatutuki (matea tangata) | meet (peoples’ needs) |
| whakauru | engage |
| whakawhiwhinga | acquisition |
| whanaketanga | development |
| whanonga tangata | human behaviour |
| whāomoomotanga | sustainability |
| whenua = motu | country; nation |