Close

Mana Motuhake

Mana Motuhake

He mea tuku iho te mana motuhake ki tēnā whakatupuranga, ki tēnā whakatupuranga.  He motuhake te mana nei, e ahu mai ana i ngā mātua tūpuna.

Mana tangata

Kei ia tangata tōna anō mana, kīia ai te mana nei he motuhake. He mea nui kia tautāwhitia te mana o tētahi atu – ki roto i te akomanga, ki te whānau, ki a wai ake rānei. He aha ētahi tauira i roto i ngā tau e whakaatu ana i te manaakitia o te mana motuhake o te tangata, o tētahi rōpū rānei? Me pēhea e whakatika i te hunga e kaha aupēhi ana i te mana o ētahi atu? He aha ngā rautaki Māori nei o tō iwi, o tō rohe hoki i mua, i ēnei rā anō hoki? He pēhea hoki ngā mōtika, ngā tikanga me ngā kawa o tō kura?

Te hūnuku, te urutau

Ka tupu ngā matea kikokiko, ka tupu hoki te hiahia o ētahi o te iwi Māori ki te hūnuku ki ngā tāone, e whai oranga ai rātou. Ka wehe rātou i ngā papakāinga, ko ētahi ka noho kāinga kore ana. Whakamāramahia ngā hua rānei, ngā uauatanga rānei o te whakatāonetanga ki a ngāi Māori i hūnuku ki ngā tāone. He pēhea hoki ngā whānau i nuku ki Ahitereira? He aha hoki ngā rautaki a ngā whānau i hūnuku kia puritia tonutia tō rātou mana motuhake mēnā kua noho tawhiti, kua noho hei manene, hei tauiwi ki whenua kē.

Ngā kerēme Tiriti

He nui ngā kerēme me ngā whakapahā a te Kāwana ki ngā iwi Māori. Ko ētahi o ngā kerēme kāore anō kia whakatau, kāore hoki ētahi o ngā iwi nā rātou ngā kerēme i te rata ki ngā tukanga whakatau. Tirohia atu ngā mahi ki roto o Waitara, tirohia hoki ngā iwi kua oti kē ngā kerēme te whakatau ka uia ai te pātai he aha ngā āheinga me ngā mahi ka taea e rātou i te whakataunga o ngā kerēme, he aha hoki ngā āhuatanga ka kore e taea e rātou i te korenga o te whenua e whakahokia ki a rātou. Ākona ngā kōrero nehe mai i te hainatanga o te Tiriti ā mohoa noa nei.

Ngā kura Māori

Nō ngā tau waru tekau puta ake ai ngā Kōhanga Reo me ngā kura kaupapa Māori. I ēnei rangi kua tino kaha te iwi Māori ki te hokihoki atu ki ngā tikanga o nehe pēnei i ngā kēmu Māori, te mahinga kai tūturu me te whai i ngā maramataka Māori. Katoa ēnei tauira e hāpai ana i te mana motuhake o te iwi. Tirohia tēnei tauira nō Kaitahu mō te hopu tītī. He aha atu anō ētahi kaupapa kei te kitea ki ngā kura kaupapa Māori, pērā i te Para Kore, Hopu Ariki, Kī-o-rahi? He aha hoki ētahi atu ka taea pea te whakarauora?

Te kaikiri

He āhuatanga tē taea te karo te weriweri mea nei te kaikiri. I ētahi wā he māmā tonu te tautohu i a ia, i ētahi wā he rītaha huna kē. Nō roto i ngā tau me ngā rau tau ka kitea te huhua o ngā urupare ki ngā whiu a te tangata, ko te whawhai tērā, ko te pakanga, ko te whakahē, ko te whakatinanatanga hoki o ngā kaupapa here me ngā ture ētahi tauira. He aha ngā takunetanga kua kitea, kua rangona rānei e ngā ākonga mō ngā wā, me ngā mahinga o te ao mō tēnei mea te kaikiritanga? Aro atu ki ngā hunga mangumangu ki Amerika e pā ana ki te BLM. Āta whakaarohia te hunga Ihirama i kōhurutia ai e te kaiwhakatuma ki Ōtautahi. He aha ngā urupare a te Kāwana ki aua mahinga?

Ngā mahi tōrangapū

Kua roa a ngāi Māori e kuhu atu ana ki roto i te Pāremata kia whai reo ai, kia whai mōtika ai te iwi Māori.

I te roanga o tō tātou hītori ki Aotearoa ka kitea te waihangatanga o ngā ture ki te aupēhi i te Māori, me ētahi atu anō ki te hāpai i a tātou. Whakaarohia ngā tino tauira tōrangapū, pēnei i a Apirana Ngata, a Maui Pōmare, a Matiu Rata, a Parekura Horomia, a Tariana Turia, a Te Ururoa Flavell, a Rāwiri Waititi, a wai atu, a wai atu. He aha ā rātou whawhai, he aha hoki ngā hua o ā rātou mahi ka riro i a tātou?

Te ohanga Māori

I mua noa atu i te taenga mai a te Pākehā he tukanga ohaoha, he pūnaha ohaoha kē ā te Māori. He tukanga whai rawa hei tiaki i te takitini, he urutau ki te taiao rerekē, he tuku, he utu, he muru e ora ai te tangata. Kei noho ka pōhēhē kāore he ohanga Māori tūturu! Nā wai ka huri te ao, ka huri te ohanga Māori. Nā wai ka riro te whenua, ka huri hoki te ohanga Māori. Tūhuratia te ohanga i roto i ngā tau e kitea ai te tino hiranga o tāua te Māori, me te nui o te mana o ō tātou tūpuna. Tirohia hoki ngā take e noho pōhara tonu ana ētahi – he aha te tino pūtake i pōhara ai. Whakaarohia ngā ture nā reira i pōhara ai, whakaarohia hoki te rironga o te whenua.

Ā tātou tikanga

He nui ngā tikanga Māori o te ao kōhatu kāore i te kitea i ēnei rā. I tīni ētahi i te taenga mai o te rongopai, me ngā hāhi Karaitiana. Kua urutau haere ngā tikanga Māori ki te hāpai atu i ngā āhuatanga o te ao hurihuri. Ko tētahi tikanga kua panonihia ko ērā o te tangihanga. He aha ngā rerekētanga o te tangihanga kua kitea e ngā ākonga ki ō rātou ake marae, he aha hoki i pērā ai? Ko ēhea ngā kawenga o te ao kōhatu kei te kawea tonutia e ngāi Māori i ēnei rangi? He aha e tīni ai te tikanga, mēnā me tīni? He aha hoki te hāngaitanga o te mana ki te tikanga?

Te whakamahere

Hei tā te kari aratohu nei he tautoko i ngā mahi a te pouako ki te whakamahere, te whakaako, me te aromatawai hoki i te tirohanga: Mana Motuhake

Whakamahukitanga

E whai iho nei ētahi ngohe mō ngā pae katoa o Te Marautanga o Aotearoa. Ko tā te kaiako he whiriwhiri i te ngohe, ka whakamātau ai, ka whakarerekē ai rānei kia hāngai ki ngā horopaki o te kura.

Pae 1-2

Ngohe 1

Āta wānanga i te taha o ngā ākonga he aha ngā āhuatanga o te whakamanamana i tētahi atu. Pātai atu ki ngā ākonga he aha ngā urupare a tēnā, a tēnā? Tīkina atu he tauira nō te ao Māori ka whakataurite ai i te āhua o te tangata o mua, ki ō te tangata o nāianei. He aha ngā momo whakaiti, ngā whakahē, ngā tāwai hoki? He aha ngā take e pēnei ai te tangata? Me whai mōhiotanga ngā ākonga ki te whakaatu i ā rātou ake urupare ki ngā whakahē a ngā ākonga katoa o te akomanga. Waihangahia he kirimana kia wetekina ai aua tūkinotanga, kia tū mai ko te whakautetanga i waenga i te akomanga.

Ngohe 2

Whakaritea te kirimana kei te Ngohe 1 kia whai mōhio mai ai ngā ākonga ki te mana taurite o taua kirimana. Whakahāngaihia ki te akomanga, ki te kura, ki te kāinga anō hoki. Me kōrero atu ngā ākonga ki ō rātou hoa kura mō ō rātou wheako me ō rātou whakaaro hei hāpai ake i taua kirimana rā. Akiaki i a rātou kia kōrerohia ki te kāinga me te whānau. He aha ō te ākonga whakakitenga mō ngā wheako o taua kirimana?

Te aromatawai

Whakaritea he ataata pae pāpori e whakaatu ana i te waihangatanga ake o te kirimana. He aha ngā painga me ngā uauatanga i rangona e ngā ākonga? 

Rauemi tautoko

  • Ngā Tikanga o te taiohi
  • Aotearoa Histories

Pae 3-4 

Ngohe 1

He aha ngā wāhi i nekeneke ai ngā iwi Māori? Raupapahia ngā reanga i kaha nukunuku ki te whenua moemoeā, ki whenua kē atu rānei.

Whakamāramahia atu mā tētahi rīpoata he aha ngā tū momo taunaki e kaha kitea ana e te Māori ki ngā wāhi i nuku ai rātou ki te hāpai, ki te mau tonu i tō rātou mana motuhake. He aha hoki ngā āhuatanga kia urutau atu ai ki whenua kē?

Āta whakaarohia ngā take me ngā matea nā reira te tangata i neke ai ki whenua kē. Whakatauritehia ki ngā tū nekenekehanga o ngā mātua tūpuna i roto i ngā tau, me ngā take i hūnuku ai rātou.

Ngohe 2

Tukuna he urupounamu mō ngā taunakitanga tōrangapū e kaha hāpai ana i ō tātou whānau Māori e noho tawhiti ana. He aha ngā porotēhe o ngā mema tōrangapū mō ngā ture manenetanga? He aha te wāhi ki te Kāwanatanga ki ngā ture manene i pā kino nei ki ngā tāngata o Te Moananui- a-Kiwa? Me pēhea ngā hapori, ngā iwi me ngā mana whenua e hāpai i te whanaungatanga i waenga i ngā tāngata o Te Moana-nui-a-Kiwa? Tirohia ō mua ture, ka whakataurite ai ki ō nāianei ture.

Te aromatawai

Whakaritea he whakaari e kaha whakaatu ana i ngā takunetanga o ngā tau rua tekau ki mua, ki muri rānei. He aha ngā mea hei hāpai ake i te mana motuhake o tēnā, o tēnā ahakoa ko wai. Hei tā te whakaari he whakaatu i ngā rautaki a te hunga rangatahi, me ō rātou whakaaro.

Rauemi tautoko

  • Ngā Taumata Rau
  • Kiingitanga
  • Aotearoa Histories Show
  • Educate to Liberate

Pae 5

Ngohe 1

Kei tua te awe māpara he ao anō mō te mana motuhake mō Aotearoa? He aha ngā matapae rerekē o ngā iwi Māori? Waihangatia he pakirehua e honohono ai ngā matapae o ngā iwi me ngā hapori maha o Aotearoa. Ka pēhea tō kura, tō akomanga rānei e taunaki ai i ngā whakakitenga o ngā ākonga? I te mutunga iho kei te kohia ngā whakakitenga, ngā arohaehae me ngā tirohanga kia rētō ai ngā whakaaro o te ākonga ki roto i te pakirehua.

Whakaatungia ngā whakakitenga i runga i tētahi rawa matihiko.

Ngohe 2

He wānanga te mahi. Whakaritea he wānanga kia kōrerotia te whanaungatanga i waenga i ngā moutere o Te Moana-nui-a-Kiwa me ngā iwi Māori o Aotearoa. I aha rātou ki te tautoko i ngā pakanga nui o te ao? I pēhea te pakanga i te taha o Te Hokowhitu a-Tū me ngā ope taua o te wā? Wānangahia ai ngā ture kāwana i haukoti i te whai kāinga i te hokitanga mai i te pakanga. He aha tā ngā iwi Māori ki te tautoko i ngā whanaunga? Whakaarohia me pēhea e hāpai ake i te mana motuhake i waenga i ngā mana whenua me ngā moutere o Te Moana-nui-a-Kiwa.

Te aromatawai

Whakaritehia he pakihere rokiroki, pēnā i ngā mea i mau i ngā hōia, he tātua rokiroki rānei i mau i ngā toa. Whakarākeihia ki ētahi kupu kōrero mō ngā hononga i waenga i te Māori me ngā whakanaunga o Te Moana-nuia- Kiwa.

Rauemi tautoko

  • Soundcloud

Taumata 6-7-8

NCEA