Close
mata atua v5
Te Waka Tipua o Mata-Atua Mobile App
mata atua

Te Waka Tipua o Mata-Atua

Ngāti Awa

Description
Tūtapa mai nuku, tūtapa mai rangi, ōi, ka tākina te mauri o Mata-Atua!
Nā ngā pūtea o Te Aho Ngārahu ēnei rauemi i hanga, arā, he rauemi hei whakamahi ki ngā kura Māori me ngā kura auraki hoki.

Rauemi

 

Te Waka Tipua o Mata-Atua

1.   HE KŌRERO TIMATANGA 

He hua tēnei whakatakanga nā Te Aho Ngaruhū, nāna, nā Te Tāhuhu ō Te Mātauranga (Te Marautanga ō Aotearoa) i whakatō, hei kōrero Tāhuhu ō Aotearoa whānui, te mea hou, te ihiihi, te wanawana.

 

2. KO TE RAUEMI ME TANA PĒWHEA TE KARAWHIU ATU AI

Ko te rauemi ipurangi taupānga nei a iwi taketake he mea karawhiu ki runga i te papa rorohiko iOS me te Android, i te wāea pūkoro rānei. Ka riro te papa rorohiko mā te pūtea kore nei mai i te toa papa rorohiko App Store, i te Google Play rānei, tae wawe atu ki te pokapū “Kauwhata Reo”. Kātahi, ka tukua mai, ka urua noatia ahakoa atu te ipurangi kore.

He nunui atu ngā āhuatanga urutau a te taupānga nei, hei ahowai whakapakari māramatanga. He kiriata ka puta, kia kitea paitia te karawhiu a te papa rorohiko ki runga i te pokapū “Kauwhata Reo.” Kātahi ka whakatūwhera, ka uru ki te akoranga a roto mā te pae tahua. He mea matakite ngā āhuatanga urutau e te katoa.

3.   TE ARONGA AKORANGA: TE HUA KI TE KAIAKO/ KI TE ĀKONGA MAI I TĒNEI RAUEMI

Te Haerenga mai o te waka o Mata-Atua mai i te moutere o Mauke ki Hawaiki Tautauoterangi (Aotearoa).  

4.   TE HONONGA MARAUTANGA

Ngā Hononga ki Te Marautanga o Aotearoa

Tikanga-ā-Iwi

Ngā Whenu Tikanga-ā-Iwi

  • Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea
  • Te Ao Hurihuri
  • Te Wāhi me te Taiao

Whāinga Paetae

Taumata 3

  • Ka whakamārama i ngā take me ngā huarahi e whakaatu ai te tangata i tōna hononga ki tētahi tino wāhi, ki tētahi tino taiao.
  • Ka whakamārama i te whakaawenga o ngā whakaaro me ngā mahi a te tangata i te oranga o ētahi atu i ngā wā o mua.
  • Ka whakamārama i ngā huarahi e whiwhi ai, e kawe ai hoki, te kaiārahi i tōna tūranga.

Taumata 4

  • Ka whakamārama i ngā whakaatatanga o te wāhi i ngā pāhekohekotanga o te tangata ki te taiao i ngā wā o mua.
  • Ka tautohu i ngā pūtake me ngā otinga o ngā tūāhua kua waihanga i te oranga o te tangata.
  • Ka whakaahua i ngā huarahi e tuhia ai, e maumaharatia ai ngā mahi o mua.
  • Ka whakamārama i ngā take me ngā huarahi e rerekē ai te titiro me te whakamahi a te tangata i te rawa me ngā putanga iho o ēnei āhuatanga.

Taumata 5

  • Ka whakamārama i te whakaritenga o ngā pūnaha kāwanatanga, me te whakaawenga o ēnei i te āhua noho a te tangata.
  • Ka whakamārama i ngā huarahi i whakawhanaketia ai, i puritia ai, i urutautia ai, te tuakiri ahurea me te tuakiri ā-motu
  • Ka whakamārama i te whakaawenga o ngā tūāhua o mua i ngā hononga i roto, i waenga hoki, i te rōpū, me te haere tonu o ēnei whakaawenga.
  • Ka whakamārama i ngā whakapono me ngā mahi a ngā tāngata o mua kua waihanga i te porihanga o Aotearoa.

Social Sciences

-       Social Studies

Achievement objectives

Curriculum level 3 (years 7 – 8)

Students will gain knowledge, skills, and experience to:

  • Understand how people view and use places differently.
  • Understand how people remember and record the past in different ways.
  • Understand how early Polynesian migrations to New Zealand have continuing significance for tangata whenua and communities.

Curriculum level 4 (Years 8-9)

Students will gain knowledge, skills, and experience to:

  • Understand how exploration and innovation create opportunities and challenges for people, places, and environments.
  • Understand that events have causes and effects.

Curriculum level 5 (Year 10)

Students will gain knowledge, skills, and experience to:

  • Understand how the ideas and actions of people in the past have had a significant impact on people’s lives.
  • Understand how people seek and have sought economic growth through business, enterprise, and innovation.
  • Understand that people move between places and how this has consequences for the people and the places.

 5.   TE MAHI KI MUA
Ka tāea te ākonga ki te whakaputa tangi tātaku, te mea tōtika i ngā kupu reo Māori, ko te ingoa tangata me te ingoa wāhi.
Ka kitea te māramatanga tawhito ō Te noho a te Māori i mua i te taenga mai o te Pākehā. Whakapakaruhia te ūpoko kia mau rauemi ai e te whakaaro ākonga. Waiho hei kete wānanga, hei pūtake kōrero (te whakatikatika, te hanga akoranga hou) ki muri i te tirohanga kauwhau kōrero, ki muri hoki i te mutunga ake ō te mahi.  Tohua he kupu hou hei kete wānanga ki te ākonga ako ai. Kei raro iho rā he tuhituhinga kōrero ki te reo Pākeha, reo Māori. Mahia kia kitea paitia te kupu hou ki āu ākonga.

TE TUHINGA

 

The Ancestral Canoe of Mata-Atua

Te Waka Tipua o Mata-Atua

1

Recite from below, recite from above, call out, chant the essence of Mata-Atua. The Mata-Atua waka canoe was created in Ma’uke, Me’eti’a, Te Aka Toka Manava, Ngaru Kai Whatiwhati, Parinuiterā.

Tūtapa mai nuku, tūtapa mai rangi, ōi, ka tākina te mauri o Mata-Atua. I waihangatia mai te waka Mata-Atua i Ma’uke, i Meetia,  i Te Aka Toka Manava, i Ngaru Kai Whatiwhati, i Parinuiterā.

2

In the beginning, there was Irakewa the senior male ancestor for all descendants of the Mata-Atua canoe.

Irakewa lived in Aotearoa, however he was bothered and unsettled so he set out yonder in search of land.

He had arrived at Ma’uke and then met Wekanui. They had a family together.

I te tīmatatanga, ka puta mai ko Irakewa. Ko ia te ure tārewa o ngā uri o te waka tipua nei.

I Hawaikitautauoterangi ā Irakewa e noho wairua mai ana. Ka haramai ia ki te whenua i tohungia ai hei kainga mō wāna uri.

I ahu mai ia i te whenua o Ma’uke.

3

The family members of Irakewa and Wekanui were the chiefs Toroa, Puhi, the high priest Tāneatua, Tamakihikurangi, Muriwai the oracle and Wairaka the daughter of Toroa.

Ko te whānau o Irakewa rātau ko Kiwa,  ko Wekanui, ko Toroa te rangatira, ko Puhi te rangatira, ko Tāneatua te tohunga ihorae, ko Tamakihikurangi te tohunga tātai arorangi, ko Muriwai te ruanuku, ko Wairaka te tamāhine ā Toroa.

4

This is the ancestor, the chieftain Taratoa who came on the canoe.

Ko tēnei tangata ko Taratoa. Ko ia te Ariki nui  i haramai mā runga i te waka tipua nei.

5

One day, Irakewa went with a troupe in search of wood for cross-bars to build a waka.

I tētahi rā, I haere a Irakewa me tōna  tira ki te tiki i te rākau tāmanu hei hanga waka mō rātau.

6

Te Tua, half woman, half creature, guardian of the Te Rangimānuka forest, cut down the two trees for this canoe, a double-hulled canoe.

Pomare, Te Tua Matua o Irakewa and Te Tua were the first names of this ancestral canoe.

Nā Te Tua i hoatu ai i ngā rakau nei. He wahine, he taniwha, ko ia te kaitiaki o te ngāhere, a Te Rangimanuka.  I tapahia i ngā rākau e rua mō te waka nei, he waka hourua.

Ko Pomare, Ko Te Tua Matua o Irakewa, ko Te Tua ngā ingoa tuatahi o te waka tipua nei.

7

The high priests chanted the ritual to the Gods of the Universe to travel across the Pacific Ocean, to ensure safe passage and calm waves upon the Foamy Domain of Tangaroa.

Ka tākina te kawa e ngā tohunga ihorae ki ngā Atua o te Ao Ātea kia whakawhiti mai i Te Moana-nui-a-Kiwa.   

Kia haumaru ai, kia marino ai ngā ngaru i Te Whare Hukahuka o Tangaroa. 

8

Before they departed Irakewa said to Toroa, “Look for these designated landmarks, Te Wairere Falls, The Cave for Muriwai, and The Sacred Rock of Irakewa. This will be your new home.”

I mua i tō rātau haerenga mai, ka mea mai a Irakewa ki a Toroa, “Kimihia ngā wāhi i tohutia nei, Ko Te Wairere, Ko Te Ana ō Muriwai, Ko Te Toka Tapu ā Irakewa. Kei konei te kāinga hou mō kōutau.”

9

The guardians Rongomai (comet), Tarakura (lizard), Honuiterangi (turtle) and Tūtarakauika (whale) guided the canoe. 

Ko ngā kaitiaki i ārataki te waka, Ko Rongomai, Ko Tarakura, Ko Honuiterangi me Tūtarakauika.

10

They carried some sacred rocks on the canoe.

I kawea mai mā runga i te waka nei ngā toka mauri.

11

The canoe Te Tua Matua o Irakewa left Ma’uke, journeyed to Rarotonga, and eventually landed at Te Motutapu o Tinirau.

Ka wehe atu ai te waka o Te Tua Matua o Irakewa mai i Ma’uke, ka rere atu ki Rarotonga, tau rawa atu ki Te Motutapu ā Tinirau.

12

Te Tua Matua o Irakewa sailed away from the Motutapu island, departed Ngā Tangihia and then sailed on to the Kermadecs.

Mai i te moutere ā Te Motutapu ā Tinirau, ka rere atu te waka o Te Tua Matua o Irakewa, ka wehe atu mai i Ngā Tangihia, kātahi ka rere atu ki Rangitāhuahua.

13

Ngātoroirangi made the sea turbulent which caused the canoes to plummet into the whirlpool of Te Korokoro o Te Parata.

The bow of the canoes were trapped there. Toroa felt empathy for them, then he proceeded to chant the incantation Te Tau o Mata-Atua, which hauled the canoes out to safety.

Ka kinongia ai te moana e Ngātoroirangi ka tōtohutia ai ngā waka ki roto i Te Korokoro o Te Parata.

Ka mau ngā tauihu o ngā waka ki reira. Ka arohanuitia ki te iwi, kātahi ka tākina e Toroa te Tau o Mata-Atua, he karakia i kūmea mai ai ngā waka ki waho, ka puta ki te whai ao ki te ao mārama.

14

These were the Tainui, Te Arawa, Aotea, Takitumu, Kurahaupō, Ngā-toki-mata-whao-rua and Māhuhu-ki-te-rangi canoes.

Ko Tainui tēnā, ko Te Arawa tēnā, ko Aotea tēnā, ko Takitimu tēnā, ko Kurahaupō tēnā, ko Ngātokimatawhaorua tēnā, ko Māhūhūkiterangi wēnei waka i haramai i te taha o Mata-Atua.

15

It was through Toroa reciting the incantation that the bow of Mata-Atua managed to escape. Toroa saw the Sacred Face of God, here he named the canoe Mata-Atua.

Nā te takutakuhanga o te karakia a Toroa, i puta ai te tauihu o Mata-Atua. Ka kitea e Toroa te Mata Tapu o Te Atua, koinei i Mata-Atua ai te ingoa. Ara, ko Mata- Atua.

16

As they travelled through to the Kermadecs a rainbow appeared in the forms of āniwaniwa, uenuku and kōpere.

Nō te whakawhitinga mai ki Rangitāhuahua,ka tau mai he āniwaniwa, he uenuku, he kōpere.

 

17

The waka Mata-Atua then continued to Curvier Island.

Kātahi ka rere atu a Mata-Atua ki Repanga.

18

Mata-Atua landed there by the bird guardians Tākeretou and Mumuhou. These birds gifted by the barren mountain of Taranaki guided Mata-Atua.

Ka tau atu ki reira, ko ngā manu kaitiaki a Tākeretou, a Mumuhou. He manu tipua, he manu tapu wēnei manu. He manu i kohaina mai e te maunga tītōhea o Taranaki, i aratakina a Mata-Atua.

19

They then arrived to Hawaikitautauoterangi also known as Aotearoa, the new home.

Kua tae mai rātau ki Hawaikitautauoterangi, ā, Aotearoa rānei, te kāinga hou i timata mai tō rātau haerenga mai i a Ma’uke ki konei.

20

The journey now begins!!

Ko Mata -Atua e kokiri! 

6.    ME PĒHEA TE WHAKAAKO: TE WHAKAAKO ME TE AKO

Kei a te kaiako te whiriwhiri mahi akoako kia whakamutua, hei painga ki te manako me te hiahia ō te ākonga. Kua wehea hoki rā te mahi kaupapa rerekē, te whakaputaina mai e te pūrākau.

Mā te kaiako pea te tuku timatanga mahi ki te ākonga, ka tahi, ka rua rānei kia whai, mai i ngā kaupapa rerekē mā te ākonga te kōtahi e whiriwhiri, te kōnui rānei.

Ko ētehi atu ō ngā tohutohu kia pēnei pea ki te ākonga te whakaari atu i ngā mahi āna. He tohutohu noa iho ēnei, kia waiho hei mea hangahanga ki te hiahia ākonga, hiahia akomanga me te whakariterite ō te rauemi.

 

7.   HE AHA ATU NGĀ RANGAHAUTANGA PAPAI KI TĒNEI KAUPAPA KŌRERO

 

Rāwiri Taonui, 'Canoe traditions - Canoes of the Bay of Plenty', Te Ara Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/en/canoe-traditions/page-4

 

Hoturoa Barclay-Kerr, 'Waka – canoes', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/en/waka-canoes https://teara.govt.nz/en/waka-canoes

 

'Waka: connecting the ocean with Aotearoa New Zealand’s history', URL: https://nzhistory.govt.nz/te-akomanga/contexts-activities/waka, (Ministry for Culture and Heritage) https://nzhistory.govt.nz/te-akomanga/contexts-activities/waka