Tūrangawaewae

Te Whenua

He nui ngā kōrero mō ngā hononga o te ao Māori ki te whenua. He puipuiaki te whenua ki a tātou. Ka tīkina ake te whakatuakī i konei e mea ana “He wahine, he whenua e ngaro ai te tangata”. Hei whakaatu tēnei i te nui whakaharahara o te whenua ki a tātou. I roto i ngā tau kua tino heke te nui o te whenua o ngā iwi, he utu nui ki a tātou. Tirohia ngā mahere whenua e whakaatu ana i te rironga o te whenua mai i te taenga mai o tauiwi ki ēnei rā. 

Te Rapatu

Kua karawhiua tātou te Māori kingā ture raupatu i ō tātou whenua.Ko ētahi iwi i pāngia kinotia e te mate kino rā, e te raupatu pēnā i a Waikato, a Taranaki, me Kāi Tahu hoki. Ko Rangiriri, ko Paterangi, ko Rangiaowhia, ko Waitara ētahi o ngā wāhi pakanga o ngā tūpuna, mō te tūrangawaewae me te mana motuhake te take. He nui kē atu. Ko tā koutou, he kapo i ngā tauira e tika ana mā koutou.

Ngā kāinga

He nui ngā whānau e noho kāinga kore ana. He aha ngā urupare a te Kāwanatanga ki te hāpai ake i te hunga kore kāinga. He pēhea te āhua o te hunga noho kore kāinga ki tō ake rohe? Me pēhea hoki te iwi, hapū rānei e hāpai ake? He aha ngā take e noho kāinga kore ana te tangata? He aha ngā take e noho whenua kore ana tātou? He tukuihotanga rānei nō ngā tau 1800-1900?

Te hanga papakāinga

Tērā ētahi i roto i ngā tau kua hanga papakāinga ki ō rātou nā rohe kia rite ki ō mua nohoanga. I ngā tau tata kei te kaha te kitea o ngā papakāinga e hangaia ana kia noho tata ngā whānau ki a rātou anō. Ko ētahi o ngā wāhi i tautohua ai e ngā mana whenua hei whenua hanga papakāinga. Āta whakaarohia ngā whawhai pēnei i tā Te Pane o Mataoho, arā a Ihumātao, i tā Takaparawhā hoki. He whenua taurikura nō ngā iwi, he whenua hei oranga.

Te whawhai mō te whenua

He maha ngā porotēhe me ngā whawhai mai i mua ki nāianei mō ngā whenua taurikura o tēnā, o tēnā. Tūhuratia ngā take taumaha i kaha porotēhetia e ngā rōpū whakahē. Tērā pea he hanga whare i ngā whenua o tētahi iwi, he tahae whenua, he mahi māminga rānei i riro atu te whenua. He aha ngā momo urupare rerekē ki ngā whawhai, he aha tā te kaunihera ā-rohe, he aha hoki tā ngā kaipakihi e kaha tautoko ana i te hanga whare ki runga whenua ehara i a rātou. . He aha ngā urupare kei ngā pāpāho pāpori? He aha ngā urupare a ngā mema tōrangapū? Kua rerekē rānei i roto i ngā tau?

Ngā manene

He tokomaha ngā tauiwi, ngā manene e whai kāinga ana ki Aotearoa nei. Ka aha te Kāwana ki te tautoko atu i aua hunga manene ki te wehe i ō rātou kāinga? He aha ngā tāpaetanga o tēnā, o tēnā mema tōrangapū ki ngā ture hāpai i ngā iwi manene? He aha ngā momo tirohanga o te iwi Māori ki ngā iwi manene e hoko whenua ana i konei? Me pēhea ngā ākonga e whai rautaki ai ki te hāpai i aua tāngata? He pēhea te whakanui i te mana motuhake o tētahi atu, ahakoa ko wai, ahakoa nō hea? He aha ngā urupare a te Kāwana ki ngā mahi kaikiri ki ngā iwi manene hoki? I ahatia e ngā mātua tūpuna ngā anene?

Āhuarangi o te taiao

Kei tēnā motu tāna anō whakatau me pēhea e karo ai ngā whiunga i te taiao, pēnā i te āhuarangi hurihuri. He nui ngā kaipakihi, ngā kamupene kei te huri ake i ngā āheinga kia āta whakaaro ki te taiao. Ko ēhea ngā kamupene kei tō rohe e kaha kitea ana te whakatikahanga ōna hei tiaki i te tūrangawaewae o ngā iwi taketake? Ka aha te kaunihera ki te tautoko i ngā mahi a taua kamupene? Ka ahatia hoki e te Kāwana? He aha ngā hangarau kua puta ake ki te tiaki i ngā whenua? Tūhuratia ngā hangarau o mua i waihangahia ki te tiaki i te taiao.

Te noho ki tawhiti

He tokomaha tonu ngā Māori i hūnuku ki tāwāhi ki te whai atu i ngā rawa o te ao whānui. Ko ētahi ka noho hei tangata whenua ki aua whenua. Ki ōu nā whakaaro, he tika te whakatū marae, te kawe tikanga Māori ki ngā whenua ehara i a Aotearoa? He aha te urupare o ngā whanaunga e noho ana i aua whenua? Me pēhea te iwi Māori e noho tawhiti ana e hono ai ki ngā iwi taketake o taua whenua me te whai whakaaro ki tō rātou anō mana motuhake? Kua pā mai te kaikiritanga ki ngā whanaunga e noho tawhiti ana? Rangahaua ngā hāereere o ngā mātua tūpuna i ngā whenua o te ao.

Pae 1-2

Ngohe 1

Me whakamahere e ngā ākonga ngā wāhi noho o ō rātou kaumātua ki runga i tētahi mahere nunui. Whakairihia te mahere ki te pakitara o te akomanga, whakamaheretia hoki ngā wāhi motuhake ki ō ratou kaumātua. He aha i motuhake ai ēnei wāhi? He wāhi e tupu matomato ana te kai, he nui rānei ngā mātaitai o te moana? Mā ngā ākonga e whakamārama ngā tino wāhi o ō rātou kaumātua ki ngā hoa i te akomanga. Ki te pīrangi kia uaua ake, tautohua ngā wāhi noho o ngā tūpuna.

Ngohe 2

Whakaarohia tētahi wāhi kua kore he rawakore, kua kore he tangata noho kāinga kore. Whakamaheretia taua wāhi. He aha ngā uara, ngā mātāpono ka kitea i te wāhi rā? Ka pēhea rā te iwi e tohatoha i ngā rawa o te kāinga ki ngā iwi katoa? Me pēhea rā hoki e whakanui i ngā tikanga, ngā kawa, ngā taonga, me ngā rawa o te kāinga ki te tae mai tētahi atu iwi ki taua wāhi? Tirohia ētahi tauira nō mua i te taenga mai o te Pākehā hei whakahihiri i ngā whakaaro.

Te aromatawai

Tāngia he mahere nui o tō rohe kia kite iho rā ngā rawa, ngā wāhi taurikura, ngā wāhi e whakatinanahia ana te kaitiakitanga, ngā wāhi e hāpai ana i te whakapapa o ngā uri whakatipu me ngā wāhi e kaha kitea ana te mana motuhake o tō rohe.

Rauemi tautoko

• Google Maps
• Aotearoa Maps

Pae 3-4

Ngohe 1

Tūhuratia ngā ture mō ngā tūruhi me ngā manene. He aha ngā painga me ngā uauatanga ka pā ki ngā tāngata kua whai kāinga mai ki Aotearoa nei? Ka aha te Kāwana ki te tautoko i te hunga e noho kore kāinga ana ki ō rātou ake whenua, ki Aotearoa rānei? Whakatauritehia ngā tikanga manaaki manene o ō tātou tūpuna ki ngā tikanga manaaki o ēnei rā. He rerekētanga? Ōhia manomanotia ngā painga, ngā uauatanga, ngā ōritetanga me ngā rerekētanga.

Ngohe 2

Ki te whai kāinga te iwi Māori ki whenua kē me aha rātou ki te pupuri i te mana motuhake o ngā tikanga o nehe, kia pai ai ngā ra kei mua i a rātou. Tūhuratia ngā iwi e noho tawhiti ana ki whenua kē, he aha ngā rautaki hei ako, hei pupuri hoki i ngā taonga o nehe, kia mau tonu rātou i tō rātou mana motuhake. Rapua ētahi ara matihiko hei hāpai atu i ngā whānau e noho tawhiti ana, pēnei i ngā rōpū Pukamata, me te Huitopa. He aha ngā tikanga o mua mō te pāhekoheko iwi ki te iwi, ahakoa e noho tawhiti atu ana?

Te aromatawai

Mēnā ka taea, whakaritea tētahi Huitopa kia tuihono tētahi akomanga ki tētahi. Ko te tino painga atu mēnā ka taea te hono atu ki tētahi kura kē, ki rohe kē. Whakamātauria ngā taonga kawe karere o mua, pēnei i te pūrerehua, te pūtātara, me te pūkaea.

Rauemi Tautoko

• Aotearoa Histories Show
• Zoom, Google Meet, House party

Pae 5

Ngohe 1

Whakaritea tētahi mahi rangahau mō ngā takatūtanga o te hanga whare. He aha ngā tukanga i whāia, kāore rānei i whāia e te tangata ki te hanga whare ki runga i ngā whenua taurikura? Whakaarohia ngā hapori kua pā kino nei ki ngā rū o te whenua, ērā hoki o tātou kua mau i ngā āhuatanga o te taiao. Ko tā te ākonga mahi he kimi i tētahi rautaki awhiawhi i te tangata me ngā whānau e noho motokā ana. He aha ā tātou tūpuna rautaki hanga whare?

Ngohe 2 

Whakaritea he raraunga o ngā tatauranga Māori kia kite ai i ngā raruraru kua pahū ake i ngā tau rima tekau kua hipa ake nei. Me arohaehae te ākonga i ngā tatauranga ki te rohe e noho ai rātou. Wānangahia he aha te tino pūtake o ngā raruraru ka tautohua? Rārangihia ngā tatauranga, ko te taupori Māori ki tētahi taha, ko te taupori Pākehā ki tētahi, ko te taupori manene ki tētahi atu. Whakatauritea. Kōrerotia tēnei tū āhua, te mana ōrite.

Te aromatawai

Tuhia he rīpoata, he paki whakamārama e whakaatu ana i tā te ākonga i kite ai, i ako ai i ngā tatauranga. Me tautohu i ngā rerekētanga ā-ahurea, me tautohu hoki i ngā take nā reira i rerekē ai ngā tatauranga.

Rauemi tautoko

• Voices of Ihumatao
• Kāinga ora

Taumata 6-7-8

NCEA