Kaitiakitanga

He tūpuna, he Rangatira

Ko wai ētahi o ngā tūpuna o tō takiwā? He aha ngā mea i tutuki ai i a rātou? He aha ngā mahuetanga iho ki ō rātou uri whakaheke kia tohua tēnei mea te kaitiakitanga? Tēnā, whakaarohia ake ngā uara me ngā waiaro o tēnei āhua o te tiaki me ngā tini painga ka riro i a tātou ngā waihotanga iho o rātou mā.

Kia haumaru!

Ko ngā āhuatanga o te kaitiakitanga he whakahaumaru i tētahi hunga, māpu, rohe, kāinga, iwi rānei. I ētahi wā hoki he hāngaitanga ki ngā atua Māori, ki ngā whakapono Māori, ki ngā mihi whakapono i kawea mai nō whenua kē atu. He aha ētahi tauira nō roto i Te Takanga o Te Wā hei whakaatu i ngā tū āhua o te noho haumaru?

Tiakina te whakapapa

Ākina ngā ākonga me pēhea te tiaki i ō rātou whakapapa ina e mōhio ana rātou. Me rangahau ngā ākonga i tētahi o ō rātou tūpuna me ā rātou mahi ki te hāpai i tō rātou whānau, hapū, iwi hoki. Mā te tiaki i ngā kōrero mō te tupuna rā, ka tiakina hoki tana whakapapa me te tuku ihotanga o ngā kōrero nehe.

Taiao

Ki te āta whakaaro mō tēnei mea te kaitiakitanga kāore e kore ka kotahi atu ngā whakaaro ki te taiao. Nā reira ko te whāinga kia rarau mai ngā whakaaro o ngā ākonga mō ngā rā kei tua i a rātou. He aha ngā hua ka kitea e ngā ākonga, ngā āheinga anamata hei tiaki i te taiao? He nui ngā hua pai, ngā hua kino rānei? Mātai whakamuri kia anga whakamua.

Te tū kaha

Me pēhea te tiaki i te tuakiritanga o te ākonga, me pēhea hoki e tū rangatira ai ia i tēnei ao hurihuri? Ki ō rātou wheako me ā rātou kitenga, he aha te tuakiri matua i mua i te taenga mai o te iwi Pākehā, o ngā iwi manene, tauiwi rānei?

Ki te tūponotia atu te kaikiri me aha e kaupare ai ia i ngā whiunga o te tangata? He aha ngā tū urupare a ngā tūpuna i roto i ngā tau?

Kaitiakitanga i ngā wā taumaha

Nō te taenga mai o te mate urutā kua kaha ake te aro o te ao katoa ki tēnei āhua, ki te kaitiakitanga. He aha ngā tū urupare a ngā hapori hei tiaki i te tangata nō rātou e rongo ana i ngā taumahatanga. Tirohia ngā tauira o mua ka whakataurite ai ki ngā rangi o nāianei. He nui ngā mata o te kaitiakitanga i roto i ngā tau ka taea te kapo ake hei whakaakoranga kōrero nehe.

Hangarau

He aha ngā momo hangarau hei hāpai i te kaitiakitanga, i te tiaki taiao anō hoki? He aha ō mua tauira hangarau, he aha hoki pea he hangarau mō anamata rā anō?

He tino toki ō tātou mātua tūpuna ki te urutau ki te taiao, kāore i tua atu i a rātou mō tētahi kaupapa whakaako!

Kai

Ko tētahi āhuatanga matua o te kaitiakitanga ko tā te tangata tiaki i a ia anō, otirā i tana whānau. He wāhi nui tō te kai ki tā tātou manaaki i a tātou. Tūhuratia ngā momo kai Māori ki tō rohe. He aha ngā tū momo kai?

Kua kore hāhā rānei ētahi o ngā kai i roto i ngā tau? He aha ngā urupare a ngā hapori kei tō rohe hei hāpai atu i aua kai motuhake? He aha ngā pūnaha kei te kitea whanuitia ki te whakarauora i ngā mahinga kai o te ao Māori?

Pae 1-2

Ngohe 1

Me whai whakaaro ngā ākonga ki tēnei mea te Kaitiakitanga. Wetewete i te kupu kai-tiaki, he aha ōna tikanga, tōna uho rānei? He aha ngā whakaaro o tēnā ākonga, o tēnā ākonga mō ngā mōhiotanga e pā ana ki ngā mahi kaitiakitanga ki tō rātou rohe/takiwā, whānau hoki.

Ngohe 2

Me whai mōhiotanga ngā ākonga ki ngā kaitaiki o tō rātou ake rohe/takiwā. Ko wai rātou? He taniwhā, he atua, he pou, he maunga, he tuna rānei? He aha ngā āhuatanga e mōhio ana mō aua kaitiaki? He mahi rongonui āna? Whakaritea he whakaari e whakaatu ana i tētahi o ngā pūrākau e hāngai ana ki ngā kaitiaki o tō rohe. Waihangahia he pānui whakaahua e whakaatu ana i ngā mahi, ngā aheinga, ngā whakaaro o te kaitiaki i whiriwhiria.

Te aromatawai:

Whakatūria he rā whakanui, he wā e whakaatu ana i ngā honohono o tēnā ākonga, o tēnā ākonga. Ko tā te ākonga kia rangatira tana tū ki te whakaatu i tana pānui whakaahua. Ko te tikanga ka kite i te akomanga ngā mōhiotanga o tēnā, o tēnā e pā ana ki te kaitiakitanga.

Rauemi tautoko

• Whakapapa Search ƒ
• Kaitiakitanga

Pae 3-4

Ngohe 1

Tūhuratia te kaitiakitanga i te horopaki noho mohoao me ngā pānga ki ngā hapū, ngā iwi, ngā rohe maha puta noa i te motu. He aha ngā tukanga kua whārikihia e ngā Kaunihera, e te Kāwana, me te mana whenua o tō rohe. Raupapahia ngā tāwai, ngā whakahē hoki o ērā kāore i whai whakaaro mō ngā āhuatanga o te wā mohoao, me te horapa haere o te mate urutā. He aha ā ngā mana whenua urupare ki ngā āhuatanga o te kawe tikanga Māori, pēnei i ngā tangihanga me ngā rangi whakanui? Me pēhea te whai oranga mō ngā hapori katoa kia kite ai he rautaki hei hāpai i a rātou anō?

Ngohe 2

Rangahaua tētahi iwi taketake o whenua kē. Me whai ngā ākonga i ngā nekenekehanga i pā atu ki a rātou i ngā wā noho mohoao. Kei te hapori tonu te mate urutā? Whakatauritehia ki ngā urupare a te Māori. Tūhuratia ngā āheinga auaha nei o ngā iwi taketake hei haukoti i te mate urutā. Ka pēhea hoki aua iwi taketake e tū rangatira ai me te pupuru tonu i ngā horopaki kaitaikitanga? I aha rā rātou i mua, e aha ana ināianei, ka aha ā muri atu nei?

Te aromatawai

Whakaritehia ngā ākonga kia waihanga he pānui, kia tukuna te haumarutanga ki roto i ō rātou rohe, kura, whānau, hapori hoki. E taea ana te whakamahi ngā pāpāho pāpori, pēnā i a Paeāhua, a Atapaki, a Pukamata. Ko tā te kaiako he tiaki i ngā whakaritenga o aua pāpāho kia tika ai ngā aronga me ngā āheinga o aua pāpāho pāpori.

Rauemi tautoko ƒ

• Mate Urutā ƒ
• He mata huna te mate urutā ƒ
• Aotearoa Histories Show

Pae 5

Ngohe 1

“I riro whenua atu, me hoki whenua mai”, hei tā Kīngi Tāwhiao. He kupu ēnei hei hāpai atu i te ako i ngā manako o ngā iwi, ngā hapū, ngā whānau kia whai oranga ai i te whenua Māori. Tukuna he pakirehua kia titiro whānui te ākonga ki ngā pūnaha o ngā kaitiaki taiao ki roto i ō rātou rohe. Hei tauira; Papatūānuku Kōkiri Marae, me Kai ika hoki. Me pēhea te ākonga e taunaki ake i ngā momo āheinga ā-hapori. He aha tā te ākonga mōna ake, mō tōna whānau hoki? Ka pēhea te kaitiakitanga o ngā kaupapa i ākona ai e te ākonga ka tō atu ki roto i ō rātou oranga.

Ngohe 2

Tūhuratia tētahi kaupapa e raweke ana i tētahi kaupapa kaitiakitanga ki tō rohe. Kua oti, kua tau ngā nawe i roto i ngā tauira i tūhuratia? Ko tā te ākonga he kohi whakaaro, kātahi ka uiui, ka tuku he pātaitai, he pakirehua ki ērā o ōna hapori, ngā hāpaitanga mō ngā mahi tiaki i tō rātou ake rohe. Hei tauira: Ka whawhai a Ngāti Ruanui ki ngā kamupene hinu. Me pēhea rā e whai māramatanga ai te hunga kāore i te mōhio ki ngā take kaitiakitanga kei tō rohe, kāinga rānei. He pāpāho pāpori e whakaatu ana i aua take? Me pēhea rā te ākonga e āwhina atu?

Te aromatawai

Whakaritea he pakipūmeka poto e whakaatu ana i tētahi mahi kaitakitanga ki tō kura, tō rohe rānei. Ko ngā hua i puta mai i te hapori, ko ngā hapa hei whakatika i te aronga. Ko ēnei ngā kaupapa me whakaaro ake e ngā ākonga. Me arohaehae te ākonga i tōna ake pakirehua mō taua kaupapa.

Rauemi tautoko ƒ

• Protect your whakapapa ƒ
• Voices of Ihumatao