Nau Mai ki Mākirikiri
Rangitāne o Tamaki nui a Ruarangi
E hika, ka hoki tāua ki ngā rautau o te tau 1650 ki ngā whenua takahi o Te Tapere-nui-o-Whātonga, ki ngā ūkaipōtanga o Rangitāne, arā ki Tāmaki-nui-a-Ruarangi.
Tērā tētahi rangatira e rongonuitia whānuitia ana mō ōhona rautaki toa pakanga, mō ōhona toa kairākau anō hoki, e ko Te Rangiwhaka-ewa tōhona ingoa.
Ka heke iho a Te Rangiwhaka-ewa i te kāwai ariki o tōhona tupuna, o Tāne-nui-a-Rangi.
Kāti, he whare nōhona e tū ana ki ngā papatika o Tawakeroa ki te kāinga o Titihuia.
Ka tapa atu te whare nei ki te ingoa, ko Aotea.
He whakamānawa i te whakapākūwhā o tōhona tupuna hākui i a Whaka-ewa i te Rangi ki tētahi rangatira nō te waka o Aotea.
SCENE 2 – Tahoraiti
E hika, hoake tāua, hāngai te haere ki Tahoraiti, ki ngā whenua rangatira o Ngāti Mutuahi.
Ko te tau 1883, tērā a Te Hirawanu Kaimokopuna e tūngia ana ngā ahikāroa o Rangitāne.
Ka heke iho te manukura nei i te aho ariki o tōhona tupuna, o Te Rangiwhaka-ewa.
Kāti, he whare nōhona e tū ana i Tahoraiti nei, ā, ka tapa atu ki te ingoa, arā Aotea te Tuarua.
Mai i te upoko o te whare ki ōhona ringaringa, he whakairo, ā, ko tōhona kiko he harapaki, he kōwhaiwhai.
E hika, titiro whaka-te-runga ki te koruru e whākana mai ana i te waha o te tekoteko, e ko Te Hirawanu e.
Tōhona 80 tau a Aotea Tuarua e tū ana hei pou mō te iwi kāinga nei, heoi, he whakaaro kia whakaneke, kia whakatata te whare nei ki te tāone matua o Tāmaki-nui-a-Ruarangi.
Scene 3 - Mākirikiri
Ko te tau 1967, e hika, kua tae atu tāua ki te manga kirikiri, arā ki te waharoa ki Aotea Tuatoru.
E tū katoa nei te whare i ōhona tātai kōrero, i ōhona tātai whakapapa, i ōhona tātai harapaki, i ōhona tātai kōwhaiwhai, waihoki, i ōhona pou whakairo.
E hika e, nau piki mai, nau kake mai ki runga o Mākirikiri e.
Ko te whare whakanoa, ko te whare o Rongo e ko Te Kurairirangi e.
E hika tomo mai ki te poho o Aotea Tuatoru, e kai ō mata ki ngā pātū o te whare nei, otirā ki ngā pou mana tiketike o Tāmaki-nui-a-Ruarangi.
Ko wai rā, ko wai rā?
Ko Whātonga ihu moana, ko Whātonga ihu whenua, e ko te ringa toihau nui o te waka o Kurahaupō e whakaruru atu nei.
Ko wai rā, ko wai rā?
Ko Rangitāne tangata rau, Ko Rangitāne nui a Rangi,
Tini whetū ki te rangi, ko ngā uri whakaheke o Rangitāne nei ki te whenua!
Ko wai rā, ko wai rā?
Ko Te Ngaru Tai Moana Nui e ngunguru nei!
Ko wai rā, ko wai rā?
Ko Te Rangiwhaka-ewa e oreore nei!
Ko wai rā, ko wai rā?
E ko Te Rangiwhaka-ewa e tau nei!
Nō reira e hika, nau mai ki Mākirikiri e.
NAU MAI KI MᾹKIRIKIRI |
|
Hononga ki Te Marautanga o Aotearoa |
|
Te Reo |
Taumata 4 |
Whāinga
ā-Tā (Ᾱheinga reo)
ā-Tā (Rautaki reo)
ā-Tinana (Rautaki reo)
|
|
Ngā hua ka puta Hei tauira:
Kei raro iho nei ētahi atu tauira**(He manu tuhituhi) |
|
Tikanga ā-Iwi |
Taumata 5 |
Whāinga
Te Ao Hurihuri
|
|
Ngā hua ka puta Hei tauira:
|
|
Ngā Toi |
Taumata 4 |
Whāinga
Toi Ataata
Ngā Mahi a te Rēhia Ka mārama, ka whakaatu whakaaro:
|
|
Ngā hua ka puta Hei tauira:
|
|
WHᾹINGA KAIAKO |
|
|
|
I MUA O TE PᾹNUI |
|
Ohia manomanotia te tapanga me te uhi o mua, ‘Nau mai ki Mākirikiri’. He matapae i te horopaki o te pukapuka nei te whāinga.
Hei whakaoho i te hinengaro, tukua atu ēnei pātai:
|
|
HARAMAI KI MᾹKIRIKIRI – NᾹ AROHA RIPEKA KINGI |
|
Haramai ki Mākirikiri
Ko Puakiteao te pou haki o waho E tiaki ana tatou I te ao, i te pō. Te Kurairirangi te whare whāngai i ngā manuhiri Horahia ngā reka I te ao, i te pō. I takea mai i Tawakeroa, i Tahoraiti, tū mai koe Aotea e **Tū mai rā Aotea, Ngāti Te Rangiwhaka-ewa Rangitāne whenua I te ao, i te pō Hi auē hi!
*Nau mai, hoki mai, noho mai rānei. **Tōai
|
He whakarāpopototanga
He waiata tēnei e whakanui ana i Mākirikiri Marae me ōna tātai marae. I titoa e Aroha te waiata nei i te tau 2014 i a ia e whakaako ana i Te Kura Kaupapa Māori o Tamaki nui a Ruarangi. I taua tau tonu ko ngā haepapa, tikanga me ngā kawa o Mākirikiri Marae te kaupapa me te whāinga matua mō tōna akomanga o Waewaepā.
Te momo reo tuhi He tuhinga tūhono – Te whakapapa
Ētahi āhuatanga o tēnei momo reo tuhi He reo whakaahua Hei tauira:
He reo tapa Hei tauira:
|
I MURI I TE PᾹNUI PUKAPUKA - HE PATAPATAI |
|
a.1650
Whakamahukitia mai koa ngā kōrero o raro iho nei:
He haerenga pea ki Tamaki nui a Ruarangi, ki Mākirikiri hei hua pai. |
|
**HE MANU TUHITUHI |
|
Whāinga: He momo tuhinga e taki ana i tētahi mahi nō ngā rā o mua. Otirā, ka whakaaro pohewa te kaituhi anō nei ko ia tētahi o ngā tangata kei roto i te taki.
Tangata: Whātonga, Rangitāne, Te Rangiwhaka-ewa, Te Hirawanu Kaimokopuna rānei. Reo: ko te reo tuatahi pēnei i ‘au’, ‘māua’, ‘tōhoku’, ‘tō māua’.
Hei tauira; Nau mai ki te tau 1650, piki mai ki tōhoku kāinga, ki Titihuia. Ko Te Rangiwhaka-ewa tōhoku ingoa, e noho nei au ki Tawakeroa. |
|
Te Reo Matatini – PᾹNUI
Ᾱheinga Reo
Puna Reo Kei te ako ngā ākonga ki te:
Ētahi tauira:
‘Ko Whātonga ihu moana, ko Whātonga ihu whenua’
‘Pou mana tiketike’
‘E kai ō mata’
‘Ko Te Ngaru Tai Moana Nui’
Te Mōhiotanga Pukapuka
Rautaki Reo Te Whakaū Māramatanga;
Ētahi atu: Te Matapae Te Whakarāpopoto Te Whakaahua-ā-Hinengaro |
|
TE REO MATATINI – TUHITUHI
Ᾱheinga Reo Kei te ako ngā ākonga ki te tuhituhi mō ngā pūtake maha. Hei tauira, kei te ako i te:
Ka tuhituhi takitahi te ākonga hei whakamōhio atu i ōna whakaaro, i ōna kare ā-roto me ngā pārongo.
PUNA REO Te Tātaki Kupu Te Puna Kupu Te Whakatakoto Tuhinga Te Mahi ā-Ringa
RAUTAKI REO Ka whakaatu te ākonga i tōna āheinga ki te:
Te Whakarite
Ētahi atu: Te whakatakoto Te Whakamārama Te Whakatika Te Whakaputa Tuku atu, Tuku mai. |
|
Ngā Tohutoro |
|
Goulton, F., Lediard, S., Butts, F., Karatea, M., Te Whāiti, W. (2008). He Kura Tuhituhi me He Manu Taketake: Te Pukapuka Aratohu mā te Kaiako. Te Papa-i-oea: Aronui Limited.
Goulton, F., Butts, F., Karatea, M., Te Whāiti, W., Milner, H. (2011). He Ara Ako i te Reo Matatini: Te Pānui me te tuhituhi, He aratohu mā te kaiako. Te Whanganui-a-Tara: Huia.
Te Tāhuhu o te Mātauranga (2008). Te Marautanga o Aotearoa. Wellington: Te Pou Taki Kōrero. |