Close
Nau mai ki makirikiri thumbnail
Nau Mai ki Mākirikiri Video

Nau Mai ki Mākirikiri

Rangitāne o Tamaki nui a Ruarangi

Video Transcript
SCENE 1 - Tawakeroa
E hika, ka hoki tāua ki ngā rautau o te tau 1650 ki ngā whenua takahi o Te Tapere-nui-o-Whātonga, ki ngā ūkaipōtanga o Rangitāne, arā ki Tāmaki-nui-a-Ruarangi.
Tērā tētahi rangatira e rongonuitia whānuitia ana mō ōhona rautaki toa pakanga, mō ōhona toa kairākau anō hoki, e ko Te Rangiwhaka-ewa tōhona ingoa.
Ka heke iho a Te Rangiwhaka-ewa i te kāwai ariki o tōhona tupuna, o Tāne-nui-a-Rangi.
Kāti, he whare nōhona e tū ana ki ngā papatika o Tawakeroa ki te kāinga o Titihuia.
Ka tapa atu te whare nei ki te ingoa, ko Aotea.
He whakamānawa i te whakapākūwhā o tōhona tupuna hākui i a Whaka-ewa i te Rangi ki tētahi rangatira nō te waka o Aotea.

SCENE 2 – Tahoraiti
E hika, hoake tāua, hāngai te haere ki Tahoraiti, ki ngā whenua rangatira o Ngāti Mutuahi.
Ko te tau 1883, tērā a Te Hirawanu Kaimokopuna e tūngia ana ngā ahikāroa o Rangitāne.
Ka heke iho te manukura nei i te aho ariki o tōhona tupuna, o Te Rangiwhaka-ewa.
Kāti, he whare nōhona e tū ana i Tahoraiti nei, ā, ka tapa atu ki te ingoa, arā Aotea te Tuarua.
Mai i te upoko o te whare ki ōhona ringaringa, he whakairo, ā, ko tōhona kiko he harapaki, he kōwhaiwhai.
E hika, titiro whaka-te-runga ki te koruru e whākana mai ana i te waha o te tekoteko, e ko Te Hirawanu e.
Tōhona 80 tau a Aotea Tuarua e tū ana hei pou mō te iwi kāinga nei, heoi, he whakaaro kia whakaneke, kia whakatata te whare nei ki te tāone matua o Tāmaki-nui-a-Ruarangi.

Scene 3 - Mākirikiri
Ko te tau 1967, e hika, kua tae atu tāua ki te manga kirikiri, arā ki te waharoa ki Aotea Tuatoru.
E tū katoa nei te whare i ōhona tātai kōrero, i ōhona tātai whakapapa, i ōhona tātai harapaki, i ōhona tātai kōwhaiwhai, waihoki, i ōhona pou whakairo.
E hika e, nau piki mai, nau kake mai ki runga o Mākirikiri e.
Ko te whare whakanoa, ko te whare o Rongo e ko Te Kurairirangi e.
E hika tomo mai ki te poho o Aotea Tuatoru, e kai ō mata ki ngā pātū o te whare nei, otirā ki ngā pou mana tiketike o Tāmaki-nui-a-Ruarangi.
Ko wai rā, ko wai rā?
Ko Whātonga ihu moana, ko Whātonga ihu whenua, e ko te ringa toihau nui o te waka o Kurahaupō e whakaruru atu nei.
Ko wai rā, ko wai rā?
Ko Rangitāne tangata rau, Ko Rangitāne nui a Rangi,
Tini whetū ki te rangi, ko ngā uri whakaheke o Rangitāne nei ki te whenua!
Ko wai rā, ko wai rā?
Ko Te Ngaru Tai Moana Nui e ngunguru nei!
Ko wai rā, ko wai rā?
Ko Te Rangiwhaka-ewa e oreore nei!
Ko wai rā, ko wai rā?
E ko Te Rangiwhaka-ewa e tau nei!
Nō reira e hika, nau mai ki Mākirikiri e.

NAU MAI KI MᾹKIRIKIRI

Hononga ki Te Marautanga o Aotearoa

Te Reo                                                 

Taumata 4

Whāinga

 

ā-Tā (Ᾱheinga reo)

  • Ka tīpako i ngā āhuatanga o ngā momo reo tuhi hei whakaniko i ngā tuhinga pono me ngā tuhinga auaha.

ā-Tā (Rautaki reo)

  • Ka rāwekeweke i ngā āhuatanga reo me te hanganga o te tuhinga kia rangona ai tōna ake reo.

ā-Tinana (Rautaki reo)

  • Ka mārama ki te reo ā-tinana i ngā horopaki huhua, ahakoa ōpaki, ōkawa rānei.

Ngā hua ka puta

Hei tauira:

  • He tuhinga taki
  • He tuhinga matapae
  • He tuhinga whakarāpopoto

Kei raro iho nei ētahi atu tauira**(He manu tuhituhi)

Tikanga ā-Iwi

Taumata 5

Whāinga

 

Te Ao Hurihuri

  • Ka whakamārama i ngā take e neke haere ai te tangata ki wāhi kē, me ngā putanga iho o ēnei nekehanga ki te tangata me te wāhi.

Ngā hua ka puta

Hei tauira:

  • He whakaaturanga ā-hiko, ā-papa mahi rānei

Ngā Toi

Taumata 4

Whāinga

 

Toi Ataata

  • Mā te tūhura me te whakamahi i ngā hua o ngā rawa, rawa tā, me ngā taputapu

Ngā Mahi a te Rēhia

Ka mārama, ka whakaatu whakaaro:

  • ki ngā tūmomo mahi

Ngā hua ka puta

Hei tauira:

  • He waihanga i te marae o Mākirikiri (ahu-toru)
  • He ako i te waiata ‘Haramai ki Mākirikiri’ me te whakaari atu.

WHᾹINGA KAIAKO

  • Kia tautoko i ngā ākonga ki te whakawhānui i ō rātou mōhiotanga mō Mākirikiri Marae me ōna tātai kōrero, waihoki, kia whai hononga ki ngā kōrero o roto.
  • Kia whakaputa ngā momo tuhinga rerekē (He manu tuhituhi)
  • Kia ako kia whakaako hoki i te waiata, Haramai rā ki Mākirikiri.
  • Kia ako, kia whai mōhiotanga ngā ākonga ki ngā kōrero whakapapa mō Mākirikiri Marae, otirā mō ngā whare o Aotea me ngā rangatira o taua kāinga;
  • Kia tuwhera te hinengaro me te pohewatanga o ngā ākonga ki ngā kōrero whakapapa o Rangitāne.

I MUA O TE PᾹNUI

Ohia manomanotia te tapanga me te uhi o mua, ‘Nau mai ki Mākirikiri’. He matapae i te horopaki o te pukapuka nei te whāinga.

 

Hei whakaoho i te hinengaro, tukua atu ēnei pātai:

  1. Tirohia te uhi o mua, ngā pikitia me ngā whakahoahoa, ki ōhou whakaaro, he aha rā te kaupapa o te pukapuka nei?
  2. He kōrero pohewa, he pono rānei? Whakamārama mai?
  3. Kei hea a Mākirikiri Marae?
  4. Kei tēhea rohe, tāone?
  5. Kua tae atu koe ki te marae nei?
  6. E whakapapa ana koe ki Mākirikiri Marae?

HARAMAI KI MᾹKIRIKIRI – NᾹ AROHA RIPEKA KINGI

Haramai ki Mākirikiri


Kaea: Haramai* rā ki Mākirikiri e

Ko Puakiteao te pou haki o waho

E tiaki ana tatou

I te ao, i te pō.

Te Kurairirangi te whare whāngai i ngā manuhiri

Horahia ngā reka

I te ao, i te pō.

I takea mai i Tawakeroa, i Tahoraiti, tū mai koe Aotea e

**Tū mai rā Aotea,

Ngāti Te Rangiwhaka-ewa

Rangitāne whenua

I te ao, i te pō

Puritia kia mau!,

Hi auē hi!

 

*Nau mai, hoki mai, noho mai rānei.

**Tōai

 

He whakarāpopototanga

 

He waiata tēnei e whakanui ana i Mākirikiri Marae me ōna tātai marae. I titoa e Aroha te waiata nei i te tau 2014 i a ia e whakaako ana i Te Kura Kaupapa Māori o Tamaki nui a Ruarangi. I taua tau tonu ko ngā haepapa, tikanga me ngā kawa o Mākirikiri Marae te kaupapa me te whāinga matua mō tōna akomanga o Waewaepā.


I mua i te kunenga mai o te waiata nei me te pukapuka nei he rangahau ā-akomanga, he noho marae, he tuhi kōrero te mahi a āna  tauira.

 

Te momo reo tuhi

He tuhinga tūhono – Te whakapapa

 

Ētahi āhuatanga o tēnei momo reo tuhi

He reo whakaahua

Hei tauira:

  • Ko Puakiteao te pou haki o waho e tiaki ana tāua
  • Te Kurairirangi, te whare whāngai i ngā manuhiri
  • Horahia ngā kai reka

He reo tapa

Hei tauira:

  • Ko Puakiteao, ko Te Kurairirangi, ko Tawakeroa, ko Tahoraiti, ko Mākirikiri, ko Ngāti Te Rangiwhaka-ewa, ko Rangitāne.

I MURI I TE PᾹNUI PUKAPUKA - HE PATAPATAI

 

  • Kei hea te rohe pou whenua o Te Tapere nui o Whātonga?
  • Ki hea tū ai a Aotea Tuatahi?
  • Nō wai te whare tuatahi o Aotea?
  • He aha i rongonui ai a Te Rangiwhaka-ewa?
  • He aha i tapā atu ai ko Aotea hei ingoa mō tōna whare?
  • E hia ngā tau i tū tiketike ai a Aotea Tuatahi i Tawakeroa?
  • Ki hea tū ai a Aotea Tuarua?
  • Ko wai e tūngia ana ngā ahi o Tahoraiti?
  • Ko wai rā e whākana mai ana ki te waha o Whāingamokopuna?
  • E hia ngā tau i tū rangatira ai a Aotea Tuarua ki Tahoraiti?
  • He aha noa iho hei whakanikoniko i ngā pātū o roto o Aotea Tuarua?
  • I tōna whakatairanga ake i Mākirikiri, he harapaki, he kōwhaiwhai anake hei whakanikoniko i ngā pātū?
  • He aha hoki hei whakanikoniko i ngā pātū o Aotea Tuatoru nei?
  • Ko wai te ingoa o te whare kai?
  • Ko wai a Te Ngaru Tai Moana Nui?
  • Ko wai e kīa nei ko te pou haki?
  • Whakaingoatia mai ngā pou mana tiketike e kōrerotia ana?
  • Tēnā, tuhia mai ngā takunetanga o ngā tau o raro iho nei;

a.1650

e. 1883

i. 1976

 

Whakamahukitia mai koa ngā kōrero o raro iho nei:

  • Ko Whātonga ihu moana, ko Whātonga ihu whenua, e ko te ringa toihau nui o te waka o Kurahaupō e whakaruru atu nei.
  • Tērā a Te Hirawanu Kaimokopuna e tūngia ana ngā ahi kā o Rangitāne.
  • E kai ō mata ki ngā pātū o te whare nei, arā, ki ngā pou mana tiketike o Tamaki nui a Ruarangi.

He haerenga pea ki Tamaki nui a Ruarangi, ki Mākirikiri hei hua pai.

**HE MANU TUHITUHI

  • He tuhinga taki/taki pohewa tuku iho

Whāinga: He momo tuhinga e taki ana i tētahi mahi nō ngā rā o mua. Otirā, ka whakaaro pohewa te kaituhi anō nei ko ia tētahi o ngā tangata kei roto i te taki.

 

Tangata: Whātonga, Rangitāne, Te Rangiwhaka-ewa, Te Hirawanu Kaimokopuna rānei.

Reo: ko te reo tuatahi pēnei i ‘au’, ‘māua’, ‘tōhoku’, ‘tō māua’.

 

Hei tauira;

Nau mai ki te tau 1650, piki mai ki tōhoku kāinga, ki Titihuia.  Ko Te Rangiwhaka-ewa tōhoku ingoa, e noho nei au ki Tawakeroa.

Te Reo Matatini – PᾹNUI

 

Ᾱheinga Reo
Kei te ako ngā ākonga ki te:

  • ako kupu hou i te horopaki o te tuhinga
  • matapaki i te reo peha i te horopaki tika
  • rapu māramatanga i ngā hoahoa, pikitia rānei.

Puna Reo

Kei te ako ngā ākonga ki te:
Te Puna Kupu

  • whakamārama i te tikanga, i te pānga hoki o ētahi āhuatanga reo i roto i te tuhinga, pēnei me te whakataukī, te kīwaha me ngā kupu hangarau;
  • whakamahi i te papakupu mō te kimi i te tikanga o ngā kupu hou;
  • whakamahi i tōna mōhiotanga o mua me te horopaki hei whiriwhiri i te tikanga o ngā kīanga hou pēnei me te kīwaha me te huahuatau.

Ētahi tauira:

 

‘Ko Whātonga ihu moana, ko Whātonga ihu whenua’

 

‘Pou mana tiketike’

 

‘E kai ō mata’

 

‘Ko Te Ngaru Tai Moana Nui’

 

Te Mōhiotanga Pukapuka

  • Te tohu i ngā pārongo hira whakapura, hei tauira, te tau whakaputa, te kaiwhakaputa, te wāhi whakaputa, me te tohu mana tārua;
  • Te whakamahi i ngā kupu e hāngai ana ki ngā pukapuka me ngā tānga, hei tauira, mana tārua, tohu mana tārua…
  • Te tautohu i te tuhinga hei tuhinga pohewa, pono rānei
  • Te whakamahi i ngā kupu whakamārama pohewa me te pono hei whakarōpū tuhinga.

Rautaki Reo

Te Whakaū Māramatanga;

  • Te whakamahi i ōna mōhiotanga o mua ki te kaupapa, tōna mōhiotanga ki te ao whānui hoki e whiwhi māramatanga mai ai ia ki ngā pārongo hou kei te tuhinga;
  • Te whai māramatanga ki ngā kīanga hou, ki ngā kīrehu hei tauira, ngā kīwaha me ngā huahuatau mā te whakamahi i ōna mōhiotanga me te horopaki;
  • Te whakamahi i ngā rautaki pānui anō me ngā tīwhiri kei ngā rerenga o mua, o muri hoki i tētahi kupu tauhou kia whai māramatanga

Ētahi atu:

Te Matapae

Te Whakarāpopoto

Te Whakaahua-ā-Hinengaro

TE REO MATATINI – TUHITUHI

 

Ᾱheinga Reo

Kei te ako ngā ākonga ki te tuhituhi mō ngā pūtake maha. Hei tauira, kei te ako i te:

  • whakaputa i tētahi taki whānui o tētahi wheako, o ētahi mea rānei
  • whakangahau i te kaipanui, hei tauira, mā te paki, te whiti, te whakaari ranei
  • whakatakoto tika i ngā pārongo whakaputa o ngā rauemi kua whakamahia
  • ngā āhuatanga reo e hāngai pū ana ki te pūtake tuhituhi
  • hanga tuhinga e hāngai ana ki te pūtake tuhituhi.

Ka tuhituhi takitahi te ākonga hei whakamōhio atu i ōna whakaaro, i ōna kare ā-roto me ngā pārongo.

 

PUNA REO

Te Tātaki Kupu

Te Puna Kupu

Te Whakatakoto Tuhinga

Te Mahi ā-Ringa

 

RAUTAKI REO

Ka whakaatu te ākonga i tōna āheinga ki te:

 

Te Whakarite

  • whai whakaaro ki te pūtake me ngā kaipānui e tika ana i a ia e whakarite ana ki te tuhituhi
  • whakamahi i ōna pūkenga rangahau, pūkenga ako hoki pēnei me te tuhi tuhinga tīpoka ki te rapu, me te kohikohi i ngā pārongo e hiahiatia ana
  • whakamahi i ētahi mahere whakarite tuhituhi e tika ana ki te momo tuhinga.

Ētahi atu:

Te whakatakoto

Te Whakamārama

Te Whakatika

Te Whakaputa

Tuku atu, Tuku mai.

Ngā Tohutoro

Goulton, F., Lediard, S., Butts, F., Karatea, M., Te Whāiti, W. (2008). He Kura Tuhituhi me He Manu Taketake: Te Pukapuka Aratohu mā te Kaiako. Te Papa-i-oea: Aronui Limited.

 

Goulton, F.,  Butts, F., Karatea, M., Te Whāiti, W., Milner, H. (2011). He Ara Ako i te Reo Matatini: Te Pānui me te tuhituhi, He aratohu mā te kaiako. Te Whanganui-a-Tara: Huia.

 

Te Tāhuhu o te Mātauranga (2008). Te Marautanga o Aotearoa. Wellington: Te Pou Taki Kōrero.