Kati

Te Taki Marau

TIKANGA Ā-IWI

He aha te mea nui o te ao?

Māku e kī atu

‘He tangata, he tangata, he tangata!’

 

Nau mai ki ngā hoe e ū ai te waka o Te Ao Tangata ki Te Ao Tūroa. Me kī, koinei te huinga marau e ako ai, e tūhurahura ai, e matapaki ai, e whakatau tikanga ai koutou i ngā mahi a te tangata i runga i te mata o te whenua me te kahu o te moana.

 

Ehara taku toa i te toa takitahi,

engari he toa takitini

 

Ina kōrero tātou i te tangata, ehara i te tangata kotahi. He iwi rānei, he ohu rānei, he hapori rānei, he aha rānei, he aha rānei. Ahakoa he aha, ka kōrerohia te tangata hei rōpū. Ina whāia ngā mahi a Te Rauparaha, ka whāia hoki ngā mahi a ōna hoa me ōna hoariri.

 

Ehara te huinga marau nei i te wāhi e mahi ai i ngā mahi a te tangata, he marau kē atu hei mahi atu. Hei tauira, ka kōrero te tangata, ā, ka huri ki ngā marau Reo. Waihoki ka waiata te tangata, ā, ka huri ki te huinga marau o Ngā Toi. Ko tā te Tikanga ā-Iwi, ko te rapu me te whakamārama i ngā take me ngā tikanga e mahi ai te tangata, mōhio nei, kūware nei, i āna mahi!

 

Ko tētahi o ngā aronga nunui o te Tikanga ā-Iwi ko te aronga ki te mātauranga Māori hei pūtake o te tirohanga atu ki te ao. Ina tahuri atu tātou ki ngā pukapuka tuatahi a te Pākehā me te Māori hei kaupapa, ka kitea ko te aronga o ngā kaituhituhi i ahu mai rā i tō rātou ake ao. I pērā i tō rātou whakapono kāore he ao pai atu i tō rātou. Hei konei ka mātua mau ki ngā mōhiti Māori hei tirotiro atu. Engari, kei mārō, kei kūware te whakawā atu i iwi kē, i tikanga kē. Me rite koe ki te mau hoki ki ngā mōhiti o tangata kē.

 

Ahakoa te aha me tūpato kei hē te whakaahua atu i te ira kē, i te iwi kē, i te whakapono kē, i te aha kē, i te aha kē. Kia rite koe ki te taunaki i tāu e whakatau ai! Huaina ai te Tikanga ā-Iwi he huinga marau i te mea he maha ngā wehewehenga, ā, ka tū ētahi o aua marau hei marau motuhake. Kei te aro ngā paerewa o Te Pātaka Paerewa ki TE WHAKARITENGA PĀPORI me TE AHUREA.

 

Anei ngā wehewehenga kē atu o te Tikanga ā-Iwi kāore anō kia whai paerewa Māori ake.

TE PĀHUREHURE

Koinei te marau e aro ai koe ki ngā mahi me ngā tikanga o mua – nō neherā, ā mohoa ake nei. Ka rapu hoki i ngā take i rerekē ai te hanga o mua i tō muri. Ka tahuri koe ki ngā kōrero, ki ngā tuhinga, ki ngā mahuetanga o mua hei whakaahua i ngā hanga o mua. Ka rapu hoki koe i ngā mōnātanga o mua me ngā hanga ukauka. Ahakoa rā, ka tautuhituhi i ngā take i ngaro ai ētahi hanga, i mau tonu ai hoki ērā atu. Hei reira ka takitaki i ngā ahunga matua o Te Pāhurehure. Hei te wā ka rite ngā paerewa motuhake e aro ana ki ngā hanga o Te Pāhurehure e nui ana ki te Māori.

TE MATAWHENUA

Hei konei torotoro ai koe i te hononga o te tangata ki te whenua me te moana. He pēhea tā te tangata i ngā rawa o te ao? He pēhea te tangotango mai, he pēhea hoki te tiaki atu? He rerekē rawa te tirohanga atu o ō tātou tūpuna. Ina haere ki te raki, kua haere ki raro. Hei te wā ka rite hoki ngā paerewa motuhake e aro ana ki tā te Māori māramatanga ki Te Matawhenua.

TE ŌHANGA

He marau motuhake hoki Te Ōhanga. Ka aro ki te whakariterite o ngā rawa, hei hokohoko atu, hei hokohoko mai. Ahakoa kāore he moni i mua i te taenga mai o te Pākehā, he pūnaha ohaoha e riro ai i te tangata he rawa nō wāhi kē. Tae rawa mai te Pākehā kua kaha te whai atu a te Māori i ō rātou tikanga ohaoha. Hei te wā, he pērā i ērā atu, ka rite ngā paerewa motuhake e aro ana ki tā te Māori māramatanga ki Te Ōhanga.

TE KAUPAPA

Ahakoa te wehenga, ahakoa te marau o te huinga marau nei, ka pakari ōu pūkenga hei whai i te tukanga o te pakirehua pāpori. Koinā te kawa matua o te huinga nei hei ako, hei tūhurahura, hei matapaki, hei whakatau tikanga i ngā mahi me ngā whakaaro a ngā rōpū tangata.

 

Ā, he kōrero whakatūpato! I te mea he huinga marau e aro ana ki ngā mahi katoa me ngā whakaaro katoa o te tangata, he mutunga kore nō ngā kupu hōu hei ako atu. Kaua e ohorere i reira, kāore he mutunga o ngā mahi a te tangata! Engari, kāore e kore i te pupū ake i roto i a koe te pātai, ’He aha tā Tikanga ā-Iwi māku?’ Ko te tūmanako ia mā te mōhio ki ngā hanga o mua, o tangata kē, o iwi kē, o tikanga kē ka kite ai koe i tōu ake take, i tou ake kaupapa i te ao nei. Hei reira whai ai i te huarahi e tae ai koutou ko tō hunga ki te taumata e toi ai te kupu me te whenua – me te tangata!

Rauemi tūhono