Te Pātaka Ngohe
Kaupae Tuatahi
AS91657 1.1 Me Haere Whakararo ki te Rēinga
Kia whakarite i tētahi kauhau, hei kauhau atu ki te akomanga e whakamārama ana i ngā rerenga kētanga o te aronga o te Māori ki tōna ake ao, i tō te Pākehā ki tōna. Ka aromatawaingia te kauhau i te kounga o te reo me te pakari ki te kauhau i ngā kitenga ki te akomanga e aro hōu ai te minenga ki te whakataunga.
AS91657 1.1 Ki taku Titiro...
Kia whakarite i tētahi kōrero whakamōhio e whakapuakihia ai he whakaaro. Ka kōwhiria ētahi rauemi hei taunaki i te whakaaro, ka kauhaungia ngā whakaaro rā ki te akomanga. Ka aromatawaingia te kauhau i te kounga o te reo me te pakari ki te kauhau i ngā kitenga ki te akomanga e aro hōu ai te minenga ki te whakataunga.
AS91658 1.2 Me Haere Whakararo ki te Rēinga
Kia whakaputa i tētahi kōrero auaha. Ka whakamahi i ngā momo hanga reo e riro ai ngā whakaaro o te hunga whakarongo i te wana o te whakaari i ngā kōrero. Ka aromatawaingia te kōrero i te auahatanga o ngā whakaaro, me te tuitui i aua whakaaro kia rata ai, kia ngahau ai te hunga whakarongo.
AS91658 1.2 Ko te Reo kia Rere
Kia whakaputa i tētahi kōrero auaha e whakamahi nei i ngā momo hanga reo, i ngā nuka reo, e riro ai ngā whakaaro o te hunga whakarongo i te wana o te kōrero. Ka aromatawaingia te kōrero i te auahatanga o ngā whakaaro, me te tuitui i aua whakaaro kia rata ai, kia ngahau ai te hunga whakarongo.
AS91660 1.4 He Aha tā Mea rā?
Kia torotoro atu i ngā whakaaro me ngā mahi a tētahi o ngā tāngata nō roto o tētahi o ngā pūrākau, arā, ko tētahi tangata he iti rā ngā kōrero mōna, hei whakaputa i te tuhinga auaha. Ka aromatawaingia te kōrero i te auahatanga o ngā whakaaro, me te tuitui i aua whakaaro kia rata ai, kia ngahau ai te hunga pānui. Ka whakawākia hoki te hononga ki ngā kōrero o te pūrākau e mōhio ana tātou.
AS91660 1.4 Tukua kia Rere
Kia whakaputa i tētahi tuhinga auaha, e whakamahi nei i ngā momo hanga tuhi, i ngā nuka reo, i ngā tikanga tuhi e riro ai ngā whakaaro o te hunga pānui ki te wana o te tuhituhinga. Ka aromatawaingia te kōrero i te auahatanga o ngā whakaaro, me te tuitui i aua whakaaro kia rata ai, kia ngahau ai te hunga whakarongo.
AS91661 1.5 Ko Tāku e Whakapono ai...
Kia kohikohi i ngā tini whakaaro, kia rite ai ki te uiui pouaka whakaata mō tētahi tino kaupapa. Ka aromatawaingia te uiui i te pai o ngā whakaaro ka whakapuakina mai, ki te kounga o te reo ka whakamahia.
AS91663 1.7 Ngā Manu Kōrero
Kia tuhi i tētahi pūrongo pukapuka mōheni e kōrerohia ai tētahi kaikōrero o ngā whakataetae Manu Kōrero. Ka aromatawaingia te pūrongo i te kaha ki te whakamārama i ngā āhuatanga o te kaikōrero, ki ngā pānga hoki o ōna kōrero ki te tangata, ki te whakatinana i ngā whakaaro o te horopaki.
AS91663 1.7 Ko te Kai a te Rangatira, he Kai
Kia tuhi i tētahi pūrongo e kōrerohia ai te whaikōrero a tētahi waha kākā kua mau ā-kiriata rānei, ā-kirirongo rānei. Ka aromatawaingia te kaha ki te whakapuaki whakaaro, i runga anō hoki i te kounga o te reo ka whakamahia.
AS91665 1.9 Engari ngā Taokete!
Kia whakaputa i tētahi rārangi pakiwaituhi o tētahi wāhanga o tētahi pakiwaitara tawhito hei whakaatu i te mārama ki te reo tawhito. Hei roto i te mahi nei, ka āta whakaahuatia te ao i noho ai ō tātou tūpuna, e ai ki a rātou. Ka aromatawaingia te rārangi pakiwaituhi i te hāngaitanga ki te tuhinga tawhito, ki te whakaahua i te horopaki, ki te whiriwhiri i ngā āhuatanga tika ahakoa kāore i whākina ake i te tuhinga.
AS91665 1.9 Hoaina te Ao
Kia āta pānui i tētahi tuhinga tawhito e hāereere ai te tangata i tētahi wāhi ki ētahi atu. Ka āta tātaritari i te tikanga o ngā kupu me ngā rerenga kōrero hei whakarite i te hoahoa whenua e kitea iho ai ngā haerenga o taua tangata rā. Me waitohutohu ngā wāhi i haere ai me ngā kōrero whakamārama hei parahau i ngā whakaritenga. Ka aromatawaingia te kāri whakaatu i te hāngaitanga ki te tuhinga tawhito, ki te whakaahua i te horopaki, ki te whiriwhiri i ngā āhuatanga tika ahakoa kāore i whākina ake i te tuhinga.
AS91666 1.10 Ka Ora te Reo 1
Kia mahere i ngā pūkenga ki te rangahau i te hanga o te reo o tētahi hunga, ki te aromātai i ngā rautaki, me ngā tukanga ka whāia. Ka whakaraupapa i ngā whakapae hei whakamōhio atu i ngā āhuatanga ka rangahaua mō te hanga reo Māori. Ka aromatawaingia te kaha ki te aromātai i ngā pūkenga rangahau e tika ana, me te whakaatu anō hoki i ngā hononga ki te pakirehua.
AS91666 1.10 Kia Ui Tauhou Au 1
Kia mahere i te rautaki hei uiui i ngā tāngata e matatau ana ki te reo Māori. Ka mātua whirihia te kaupapa hei rangahau atu. Ka rite, ka māhere i ngā mahi e puta ai ngā momo raraunga e hiahia ana, arā, ko ngā raraunga kounga. Ka aromatawaingia te rautaki i te āta māherehere, i te āta parahau i ngā tikanga uiui me ō ērā atu mahi e tutuki ai te rangahau i tētahi kaupapa e hāngai ana ki te hunga waha Māori.
AS91667 1.11 Kia Ui Tauhou Au 2
Ka pūrongo koe i te uiui i ngā tāngata e matatau ana ki te reo Māori. Ka aromatawai i ngā mahi i puta ai i ngā tikanga uiui. Māu anō e marohi i ngā rerenga kētanga e pai atu ai ngā uiuinga. Ka whakawākia te pūrongo ki te whai i te kawa, ki te āta parahau i ngā tikanga uiui me ō ērā atu mahi i tutuki ai te rangahau i ngā whakaaro o te hunga waha Māori. Ka whakawākia hoki ki te parahau i ngā rerenga kētanga i mārohirohitia ai.
AS91668 1.12 Mehemea i mātua tukuna mai!
Kia mahi takirua ki te arohaehae i te pakiwaitara poto, ānō ko te rerenga tuatahi, ā, ānō hoki nā te hoa ranga i tito. Ka matapaki i te pai o te tuhinga, me te mārohirohi hoki i ngā tikanga e pai ake ai. Me aro ki ngā tuhinga rauiti a te hoa mahi, kei raunui noa ngā kōrero āwhina. Ka whakaputaina hei pūrongo ma te ‘kaitito’. Ka aromatawaingia te pūrongo urupare i te āta tautuhituhi i ngā wāhanga papai, i ngā wāhanga hoki hei whakapaipai atu. Ka aromatawaingia hoki te āta titiro ki ngā momo hanga o te tuhinga.
AS91668 1.12 Taku Rātaka Ipurangi
Kia hanga i te rātaka ipurangi, hei whakamārama i ngā rauemi pānui, e pā ana ki te hunga taiohi, āhakoa ipurangi, pūrongo pitopito kōrero rānei, nūpepa rānei, pukapuka mōheni rānei. Ka aromatawaingia te rātaka i te kaha ki te whakaatu i ngā mōhiotanga ki ngā tuhinga kua pānuihia, ā, ka whakaaturia taua mōhiotanga ki ngā kōrero taunaki.
Kaupae Tuarua
AS91778 2.2 He Tuhinga Tawhito
Kia whiri i tētahi tuhinga nūpepa tawhito rānei, tuhinga moheni tawhito rānei hei pūrongo i ngā kupu whakawhiti me ngā ingoa reo Pākehā i taurimahia ai e ngā tūpuna hei kupu, hei ingoa Māori. Ka aromatawaingia te pūrongo i te wetewete i ngā tikanga tuhituhi ki te waihanga i ngā kōrero, e kitea ai te māramatanga ki ngā āhuatanga o tērā ao.
AS91778 2.2 He Kōrero Paki hei Wetewete Tuhinga
Kia waihanga kōrero paki e pā ana ki tētahi tuhinga tuatahi me ngā āhuatanga o roto. Ka āta pānuihia, ka āta wetewetehia ngā tikanga tuhituhi o roto hei whakaahua i te tangata, i te wāhi, i te mahi kei roto i te kōrero. Kātahi ka waihanga kōrero paki mō ētahi āhuatanga o te tuhinga hei whakapuaki i ērā āhuatanga. Ka aromatawaingia te pūrongo i te wetewete i ngā tikanga tuhituhi ki te waihanga i ngā kōrero, e kitea ai te māramatanga ki ngā āhuatanga o tērā ao.
AS91781 2.5 Kia Tau te Rangimārie
Kia tito i te tuhinga whakaari kia 750 – 1000 kupu te roa. Me hāngai te whakaari ki tētahi āhuatanga e tautohengia ai tētahi kaupapa e tētahi tokorua. Ka aromatawaingia te whakaari i te kounga o te reo, i ngā hanganga reo me ngā nuka reo hoki.
AS91781 2.5 He Whakamutunga Rere kē
Kia tito i te whakamutunga rerekē mō tētahi kōrero rongonui a te Māori hei whakaari. Ka aromatawaingia te tuhi whakaari i te whakaarahanga ake i te tāhū o te kōrero tae atu ki ngā kare ā-roto o ngā kiripuaki.
AS91782 2.6 Ko Māui Nukarau!
Kia tito i te pakiwaitara poto e takitakihia ai tētahi o ngā mahi a ‘Māui nukarau’. Me whai ngā hanga o te pakiwaitara poto. Ka aromatawaingia te pakiwaitara i te kounga o te reo, i te tāhū kōrero, i ngā nuka reo.
AS91782 2.6 Kia Mau ki te Aka Matua, kei Mau ki te Aka Tāepa!
Kia tito i te pakiwaitara e pā ana ki a Tāwhaki mā te hunga nohinohi. Waihangatia tētahi pukapuka pikitia ā-hiko, ā-pepa hoki mā ngā tamariki. Me hāngai ngā tohu, ngā pikitia, ngā tae ki te kaupapa mātuatua o te kōrero. Ka aromatawaingia te pakiwaitara i te kounga o te reo me te kaha ki te tārai i te tāhū o te pakiwaitara.
AS91783 2.7 Te Ara Tukutuku o te Reo
Kia tuhi i te whaituhi i te tūhura i ngā takenga me ngā whanaketanga o te reo Māori i Hawaiki rā anō ki Aotearoa nei. Ka rangahaua ngā āhuatanga reo o Moturau, arā, ko te rārangi oro, ko ngā huānga kupu, ko te whakapapa o te reo, ko ngā huinga reo ā-motu, hei whakarite i tētahi whaituhi. Ka aromatawaingia te whaituhi i te kounga o te reo tuhituhi, i te whānui o te rangahau, i te pai o te tāhū kōrero, i te whakapakepake o ngā whakakitenga.
AS91783 2.7 Toitū te Kupu, Toitū te Whenua
Kia tūhura i te takenga o te reo Māori i Hawaiki rā, tae noa ki Aotearoa nei. Ka rangahau i ngā kōrero pūrākau, i ngā pepehā, i ngā kōrero a ngā tūpuna i Hawaiki kia pai ai te waihanga i tētahi whaituhi roa e whakamārama ana i ngā kupu, i ngā taunahatanga, i ngā kōrero o tētahi hanga o te ao e mau tonu nei. Ka aromatawaingia te whaituhi i te kounga o te reo tuhituhi, i te whānui o te rangahau, i te pai o te tāhū kōrero, i te whakapakepake o ngā whakakitenga.
AS91784 2.8 Te Pātaka Kōrero
Kia ako i ngā kōrero o tētahi pakiwaitara rānei, o tētahi pūrākau rānei, kia takina ki ngā tēina o te kura. Ehara tēnei i te kōrero whakarite, mā āu kupu ake ngā kōrero e taki. Ka aromatawaingia te pakiwaitara i te kounga, i te rere o te reo kōrero, i te whakamahi i ngā ringa.
AS91784 2.8 Kia moe ngā whatu!
Kia kōrero i te pakiwaitara rongonui e rata ai ngā tamariki. Kia tangohia tā te kaikōrero takinga i te pakiwaitara kia rite ai hei pakihere rokiroki. Ahakoa ko tētahi o ngā tikanga o te paerewa ko te whakamahi i te reo-ā-tinana, ka kawea taua āhuatanga e te whakapakepake o te reo-ā-waha. Ka aromatawaingia te takinga o te pakiwaitara i te kounga, i te rere o te reo kōrero, i te rata hoki o te hunga whakarongo.
AS91785 2.9 Reo Tawhito, Ao Hou
Kia whakaputa i tētahi kōrero ohia e hāngai ai tētahi kōrero o nehe ki tētahi horopaki o ēnei rā. Ka aromatawaingia te kōrero ohia i te kounga o te whakahāngai i te kōrero o nehe ki tētahi horopaki o ēnei rā.
AS91785 2.9 Whakamanatia a Onamata, hei whakarite mo Anamata!
Kia whakaputa kōrero mō te kaupapa mātuatua o te aromatawai, arā, ko te whakahāngai i ngā kōrero o nehe ki te ao hou. Ka aromatawaingia ngā kōrero ohia i te kounga o te reo, i te kaha ki te whakaraupapa whakaaro, i te whakahāngai i ngā kōrero o nehe ki te ao hou.
AS91786 2.10 Te Paepae Wānanga o Mataora
Kia whakariterite whakaaro hei mema o te pae wānanga e kōrerorero ai i tētahi kaupapa e pā ana ko ngā taiohi Māori. Ka taki i ētahi whakaaro, ka matapaki hoki i ngā whakaaro mō ngā kōrero a ērā atu mema o te rōpū. Ka aromatawaingia ngā kōrero i te kounga o te reo me te kaha o te taunaki i ngā kōrero tautoko me ngā kōrero whakahē a te paepae wānanga.
AS91786 2.10 Ngā Whakaaro o te Rangatahi
Kia noho te rōpū hei māngai mō tētahi kaupapa o te wā e pā ana ki te hunga rangatahi. Ka taki kōrero, ka wetewete tahi i taua kaupapa rā kia puta ai ngā ariā matua. Ka tū ki te wherawhera i aua whakaaro rā ki te rōpū. Ka aromatawaingia ngā kōrero i te kaha ki te āta tātari i ngā whakaaro mō tētahi kaupapa o te wā, e tahuri ai te hunga whakarongo ki ngā whakaaro.
AS91787 2.11 Kia whakataukī ake Au!
Kia whakarite i tētahi pūrongo e kōrerohia ai ngā nuka reo, arā, ngā pepeha, whakataukī, kīwaha, me ngā kōrero tuku iho huhua noa. Ka aromatawaingia te pūrongo i te pai o ngā whakamārama o ngā tū kōrero me te āta whakaatu i ngā tikanga e whakamahia ai ngā nuka reo ōpaki nei, ōkawa nei hoki, ā, i ngā wā e tika ana rānei, e hē ana rānei te whakamahinga.
AS91788 2.12 Kō atu, Kō mai
Kia pūrongo i tētahi māramatanga ki ngā tikanga hei whakamahi i ngā pūmuri mai, atu, ake, iho. Ko te tino aronga o te ngohe ko te hanga whakanoho o te mai me te atu, arā, ko te whakanoho i te kaiwhakarongo rānei, i te kaipānui rānei i roto i te pakiwaitara kia aro atu ai ki te tangata, ki te wāhi, ki te mahi, ki tā te kaituhi rānei e hiahia ana. Ka aromatawaingia ngā whakamārama o ngā tū kōrero kua oti nei te rangahau, te whakarite, otirā i ngā whakakitenga anō.
AS91788 2.12 He tūhura Tikanga
Kia pūrongo mō tētahi tikanga reo me tana kawenga i roto i tētahi kōrero/horopaki. Ka whiriwhiri i te tikanga reo e rerekē ana i te tikanga reo Ingarihi. Ka aromatawaingia te pūrongo i te āta whakamārama i ngā kitenga i tūhuratia rā i taua tikanga reo me tana kawe i te whakaaro o te tangata.
Kaupae Tuatoru
AS91803 3.1 Te Tere o te Hirikapo!
Kia tātari i tētehi whakataukī hei whakaputa i te kōrero tene, e toru meneti nei te roa, i mua i te minenga. Ka aromatawaingia te kōrero tene i te mārama ki te tikanga o te whakataukī, i te hanga anō o te aronga atu, o te whakatauira, o te whakanikoniko. Ka aromatawaingia hoki te pai o te reo kōrero me ngā mahi-ā-tinana e oho ai te minenga.
AS91803 3.1 Ka toi te kupu!
Kia tātari i tētehi kaupapa, rārangi kupu, e rima rā ngā kupu, hei whakaputa i tētahi kōrero tene, e toru meneti nei te roa, i mua i te minenga. Mā te kaiako ngā kaupapa me te rārangi kupu e whiriwhiri, e whakariterite. Māna hoki te tangohanga hei whitiata e whakarite.
Ka aromatawaingia te kōrero tene i te mārama ki te tikanga o te kaupapa, i te hanga anō o te aronga atu, o te whakatauira, o te whakanikoniko, o te whakahāngai i ngā kupu rārangi. Ka aromatawaingia hoki te pai o te reo kōrero me ngā mahi-ā-tinana e oho ai te minenga.
AS91805 3.3 Māui Hanga Rau!
Kia āta titiro ki ngā putanga rerekē o te pūrākau ōrite. Ahakoa te tikanga tirotiro – ā-tangata nei, ā-wāhi nei, ā-wā nei – me rapu ngā hanga e rite ana, me ērā e rerekē ana. Ko te wero hoki, ko te whakapae hoki i ngā take i rite ai, i rerekē ai aua hanga. Ka aromatawaingia te puka mahi i te nanakia ki te tautuhituhi, i te tātaritari i ngā kawenga kētanga, i te mārohirohi hoki i ngā take.
AS91805 3.3 Ko Tuahangata, ko Tuawahine
Kia āta titiro ki ngā kōrero mō te tāne me ō te wahine i ngā putanga rerekē o te pūrākau ōrite. Ahakoa te tikanga tirotiro – ā-tangata nei, ā-wāhi nei, ā-wā nei – me rapu ngā hanga e rite ana, me ērā e rere kē ana. Ko te wero hoki, ko te whakapae i ngā take i rite ai, i rere kē ai aua hanga. Ka aromatawaingia te puka mahi i tōu nanakia ki te tautuhituhi, i te tātaritari i ngā kawenga kētanga, i te mārohirohi hoki i ngā take.
AS91807 3.5 Kia whakataukī Ake Ahau!
Kia āta aro ki tētahi whakataukī me ngā tini whakamāramatanga, whakaaro, aronga ka puta ake i reira hei whakarite i te whaikōrero. Ka aromatawaingia te whaikōrero i runga i te kaha ki te whakatakoto i ngā whakaaro, i te rere o ngā kōrero, i te kounga o te reo, i ngā nuka whakapakepake, pātaritari, i te reo-ā-tinana e mau ai te hunga whakarongo.
AS91807 3.5 Kātahi te Hui!
Kia whakarite ko te ranga i tētahi hui e tūtū ai ngā tāngata ki te whaikōrero rānei, ki te kauhau rānei. Mā te ranga te hui e whakariterite. Ko koutou anō ngā tāngata ka tū i runga i te ‘marae’ – tangata whenua nei, manuhiri nei – me ngā tāngata ka tū i roto i te whare – wharenui rānei, wharekai rānei, whare aha rānei. Ka aromatawaingia te whaikōrero/kauhau i runga i te kaha ki te whakatakoto i ngā whakaaro, i te rere o ngā kōrero, i te kounga o te reo, i ngā nuka whakapakepake, pātaritari e mau ai te hunga whakarongo.
AS91809 3.7 Nō Wai te Hē?
Kia tito i te upoko pakimaero. Kua tupono ake tētahi mahi māminga i ohorere ai te tangata. Mā Tuahangata rānei, mā Tuawahine rānei te mahi māminga e tautuhi, e whakarite, e whakaoti. Me tautuhi hoki te hunga pānui e rata ai ki te [upoko] pakimaero. Ka aromatawaingia te upoko pukapuka i te hāngaitanga ki te mahere, i te tāhū, i ngā hanga kē atu o te pakimaero, i te hanga o te tuhituhi.
AS91809 3.7 Kei Roto i a Au Tētahi Tino Pakimaero
Kia tito i te upoko pakimaero. Me mātua mahere te pakimaero katoa i mua i te tahuri atu ki te upoko ake. Ka mutu, ka āta whakaaro i te upoko whakamutunga. Ka tuhituhi i taua upoko whakakōpani. Ka aromatawaingia te upoko whakakōpani nei i te pai, i te tika hei mutunga pakimaero. Ka aromatawaingia hoki i te kounga o te reo.
AS91810 3.8 Kāore te Aroha i Ahau
Kia tūhura i ngā hanga o te reo takitaki o te waiata tawhito – he waiata aroha rānei, he waiata tangi rānei hei whakarite i te kauhau. Ko te whāinga matua o te ngohe nei ko te reo takitaki o te waiata. Hei whāinga kē atu, ka rapu i ngā kōrero o te kaitito, o te take i titoa ai te waiata, o te waiata i ēnei rā, o te aha atu, o te aha atu. Ka aromatawaingia te kauhau i te take me ngā tikanga o te waiata tawhito, i te whakaatu i ngā hanga o te reo takitaki, i ngā kōrero kē atu o te waiata. Ka aromatawaingia hoki te kaha ki te kauhau me te mārama o te reo.
AS91810 3.8 Tāiki ē! Āmine!
Kia kauhau i ngā hanga o te reo takitaki o ngā karakia e toru – o tētahi karakia tawhito, o tētahi īnoi Karaitiana, o tētahi karakia hanga tawhito o te ao hōu. Ko te whāinga matua o te ngohe nei ko te āta matapaki i ngā ritenga me ngā rerenga kētanga o ngā momo karakia e toru, hei whakaatu i te pānoninoni o te karakia mohoa ake nei. Kia aromatawaingia te kauhau i te take me ngā tikanga o ngā karakia, i te whakaatu hoki i ngā hanga o te reo takitaki o aua karakia. Ka aromatawaingia hoki te kaha ki te kauhau me te mārama o te reo.
AS91817 3.9 Mohoa ake nei …
Kia āta pūrongo i te huarahi me ngā take e pēnā ana te pakari o tā te kaituhi reo Māori rātou ko ōna hoa/whanaunga. He aha ngā horopaki me ngā mahi i pakari ai rānei, i takarepa ai rānei te reo? Ka aromatawaingia te pūrongo i te kaha ki te whakariterite i ngā wāhanga, i te hōhonu me te whānui o te tirohanga atu, i te tautuhituhi i ngā take, i te mārohirohi i ngā tikanga e pakari ake ai te reo o tētahi.
AS91817 3.9 Kei a Tātou te Rongoā
Kia āta whakariterite, kia āta hoahoa i te rautaki e whakatakotoria ai ngā mōhiohio, ngā tauira, ngā whāinga e pakari ai te reo o ngā taiohi o tētahi takiwā, anō nei ko te kaituhi te kaiwhakahaere o Te Kāhui Taiohi o taua takiwā. Ka rangahau, ka tuhituhi i te rautaki e tū ai i te kura reo me te wātaka hoki o taua hui. Ka aromatawaingia te rautaki me te mahere i ngā kitenga rangahau, i te whakariterite, i te whakawhanake, i te mārohirohi mahi e tū ai te kura reo.