Te Taki Marau
Anana! ka whati haere a Tangaroa ki te wai. Otirā ka mātua whakawāwā anō ngā uri o Tangaroa. Na Tangaroa tonu hoki a Punga. Na Punga – tokorua o āna – ko Okatere, ko Tūtewhiwehi. Ko tētehi ingoa ōna ko Tūtewanawana, e rua ōna ingoa.
I te whatinga o Tangaroa ki te wai, nō reira aua tāngata i totohe ai.
“Tātou ki uta!”
“Tātou ki te wai!”
Tē rongo ētehi, tē rongo ētehi. Wehea ake ētahi, he hapū anō, he hapū anō. Ko te hapū i a Tūtewanawana i noho i uta. Ko te hapū i a Ikatere i haere ki te wai. Ko ngā wehewehenga a Tāwhiri-mātea.
Nō reira ēnei pepeha, “Tāua ki uta! Tāua ki te wai!”
I kī atu hoki a Ikatere ki a Tūtewanawana, “Tāua ki te wai!”
Mea mai ana a Tū, “Anana! Tāua ki uta!”
Ka mea mai anō a Ika, “Haere hoki rā koe ki uta, whakaahua koe ki te ahi rarauhe!”
Ka mea atu hoki a Tū ki a Ika, “Haere koe ki te wai, whakairihia ki runga ki te rourou kai maoa!”
E hura ana ngā kōrero nei i ao tūroa o te Māori. He hononga nō ngā mea katoa. I puta ake te wai i te whenua me te rangi. Waihoki te putanga ake o ngā rauropi i te wai. Kei meatia he pūrākau noa iho, koina hoki Te Pūtaiao.
Ko Te Pūtaiao te wāhanga ako o Te Marautanga o Aotearoa hei ārahi i ngā hōtaka nahanaha hei whakaako, hei ako i ngā take pūtaiao, me te whai hoki i ngā tirohanga Māori, i ngā tikanga Māori, i te mātauranga Māori o te ao tūroa. E rua ngā whenu o Te Marautanga e mau ana ngā akoranga nei, ko Te Ao Tūroa me Ngā Tautake Pūtaiao me ngā Kōrero o Mua.
Te Ao Tūroa
Kei roto i Te Ao Tūroa ngā tini aitanga, arā, o te tangata, o te tupu, o te kīrehe, o te ngārara, o te aha rā, o te aha rā. Ka noho te kāhui atua hei kaitiaki o tēnei whenu, he raupapa Māori hei whakarārangi, hei whakamārama i te ao tūroa me te whanaungatanga i waenganui i ngā mea ora katoa. Mā tēnei whenu ka mōhiotia he mana tō te mauri o ngā mea katoa e kitea ana, e kaingia ana, e whakamahia ana e te tangata.
Ngā Tautake Pūtaiao me ngā Kōrero o Mua
Koinei te whenu e tirohia ai te pūtaiao hei pūnaha mātauranga – he pūnaha mātauranga e whakahāngai ai koutou i te mātauranga pūtaiao ki tō koutou ake ao. He whenu motuhake tēnei no Te Pūtaiao, kāore tōna ritenga i te marautanga auraki. He whenu hoki e pupū ake ai te wānanga i ngā kōrero tuku iho me ngā tikanga whakaaro o te pūtaiao. Ka torotoro hoki i te whakamahinga o te pūtaiao hei hāpai i te whakatopatopa o ngā tikanga Pākehā i te ao.
Ngā Wehewenga o te Pūtaiao
E whā ngā wehewehenga o tēnei wāhanga ako, o Te Pūtaiao:
- Te Ao Tūroa
- Ō Ahupūngao
- Ō Kawekawe
- Ngā Tautake Pūtaiao me ngā Kōrero o Mua
E hāngai ana Ō Ahupūngao ki ngā hanga ōkiko, ā, e hāngai ana Ō Kawekawe ki ngā hanga matū. Ko te tikanga i whāi ai Te Pūtaiao i ērā atu whenu, ko te aronga o te mātauranga Māori ki ngā kitenga whakamātautau o te ao tūroa, i waho atu o ngā hanga ōkiko me ō ngā matū. Nō reira te poukapa Tohu Mātauranga o Te Pūtaiao. I te mea kāore i aro atu ki Ō Ahupūngao, ki Ō Kawekawe, kāore hoki he paerewa paetae e hāngai ana ki aua whenu.
I āta whakariterite i te poukapa Tohu Mātauranga o Te Pūtaiao, kei rite ngā paerewa paetae ki ērā o te marautanga auraki. Ehara rawa ngā paerewa i te whakamāoritanga o ngā paerewa auraki.
Ngā Tautake Pūtaiao me ngā kōrero o mua
Koinei te whenu e tirohia ai te pūtaiao hei pūnaha mātauranga – he pūnaha mātauranga e whakahāngai ai koutou i te mātauranga pūtaiao ki tō koutou ake ao. He whenu motuhake tēnei no Te Pūtaiao, kāore tōna ritenga i te marautanga auraki. He whenu hoki e pupū ake ai te wānanga i ngā kōrero tuku iho me ngā tikanga whakaaro o te pūtaiao. Ka torotoro hoki i te whakamahinga o te pūtaiao hei hāpai i te whakatopatopa o ngā tikanga Pākehā i te ao.
Te Ao Tūroa
E toru ngā wehewehenga o te whenu nei. Ka whanake te mātauranga me te māramatanga o tērā, o tērā i ngā paerewa e toru i te aronga atu ki te mātauranga Māori me te mātauranga pūtaiao o te Ao ki te Uru. Ka pakari ō koutou tirohanga me ngā tohenga i te marama ki ngā mātauranga e rua, me te uara atu i ngā rerenga kētanga me ngā painga o tērā, o tērā.
Kua wehea ngā kōrero mo Te Rauropi i tō Te Taiao, ahakoa te maha o ngā herenga. Hei tīmatanga, kāore te rauropi e ora ki te kore te taiao e tika ana. Ka aro Te Rauropi ki te anga me ngā urutaunga o ngā rauropi ora, ā, ka aro kē Te Taiao ki ngā hanga o te hauropi me te taupāpātanga o ngā rauropi katoa e ora ana i reira.
Te Rauropi: Hei te kaupae tuatahi, ka aro koutou ki te anga me ngā pānga taketake o te rauropi, ā, hei reira ka mārama ki ngā urutaunga e ora ai ngā rauropi. Hei te kaupae tuarua, ka aro ki te whakahāngaitanga o ngā whakaaro me ngā huatau koiora ki tētahi rauropi e nui ana ki te Māori. Hei te kaupae tuatoru, ka aro ki te whanaketanga o te mātauranga me te māramatanga ki te takenga ake o te tangata, me ngā ariā me ngā tirohanga o ngā tāngata whenua, ā, hei reira ka āta aro ki te tīmatanga o Te Ao Māori.
Te Taiao: Hei te kaupae tuatahi, ka aro koutou ki ngā hanga o te hauropi me te taupāpātanga o ngā rauropi katoa e ora ana i reira. Hei te kaupae tuarua, ka aro ki tētahi hauropi e nui ana ki te Māori. Hei te kaupae tuatoru, ka aro ki ngā tikanga pūtaiao o te pūhanga ā-ira – ko ngā take me ngā hīraunga o aua tikanga – ā, ka tūhura i ngā pānga papai me ngā pānga kikino ki a Ngāi Māori. Hei reira ka rite koutou ki te āta whiriwhiri i te whaiwhai atu rānei, i te whakamahi atu rānei i te hangarau pūhanga ā-ira.
Papatūānuku: Hei te kaupae tuatahi, ka aro koutou ki te mātauranga e hāngai ana ki ngā hanga me ngā tukanga taketake nuku nei, kōhauhau nei. Hei te kaupae tuarua, ka aro ki tētahi horopaki e hāngai ana ki a Papatūānuku. Hei te kaupae tuatoru, ka tātari whakawāwā nei i tētahi take tautohetohe e pā ana ki te whakamahi rānei, ki te rāwekeweke rānei i ngā rawa o Papatūānuku.
Ranginui: Hei te kaupae tuatahi, ka aro koutou ki te mātauranga e hāngai ana ki ngā hononga ahaaha o ngā whatu rangi matua me ngā pūnaha rangi. Hei te kaupae tuarua, ka aro ki tētahi whetū e nui ana ki te Māori. Hei te kaupae tuatoru, ka aro ki ngā tikanga o te pānga tangata i te rangi ātea.