Te Pātaka Ngohe
Kaupae Tuatahi
AS91719 1.1 He Mātahi o te Tau
Kia pūrongo i te rerekētanga o tā te Māori titiro ki te mātahi o te tau i tā Tauiwi. Ka aromatawangia te pūrongo i te whakamāramatanga i ētahi rerekētanga o te tirohanga Māori ki te mātahi o te tau i te tirohanga Pākehā, arā, te rerekētanga o ngā uara me ngā tikanga whakahaere.
AS91719 1.1 He Taonga rānei te Wai?
Kia tuhi pūrongo e whakatairitea ai te tirohanga Māori me te tirohanga Pākehā ki tētahi take e pā ana ki te wai i tētahi rohe. Ka aromatawangia te pūrongo i te whakamāramatanga i ētahi rerekētanga o te tirohanga Māori ki te wai i tā te Pākehā, arā, ngā uara me ngā tikanga whakahaere mō te wai.
AS91720 1.2 Te Koiora o te Kūmara
Kia pūrongo i ētahi āhuatanga koiora o te kūmara. Ka aromatawaingia te pūrongo i te whakamahi i te reo matatini o te pūtaiao hei whakamārama i ētahi huatau koiora mō te kūmara i tōna ake taiao.
AS91720 1.2 He Mātai Rauropi
Kia pūrongo i ētahi āhuatanga koiora o tētahi rauropi taketake nō Aotearoa. Ka aromatawaingia te pūrongo i te whakamahi i te reo matatini o te pūtaiao hei whakamārama i ētahi huatau koiora mō tētahi rauropi taketake o Aotearoa i tōna ake taiao.
AS91721 1.3 Te Ara o Hinekirikiri
Kia pūrongo i te pūnaha hauropi o te ara o Hinekirikiri i tētahi wāhi i te tahatika. Ka aromatawaingia te pūrongo i te whakamahi i te reo matatini o te pūtaiao hei whakamārama i ētahi āhuatanga matua o taua pūnaha hauropi.
AS91721 1.3 Ngā Uruora
Kia pūrongo i te pūnaha hauropi o tētahi uruora. Ka aromatawaingia te pūrongo i te whakamahi i te reo matatini o te pūtaiao hei whakamārama i ētahi āhuatanga matua o taua pūnaha hauropi.
AS91722 1.4 Te Hūnga o Tarawera Maunga
Kia whakaputa i tētahi pānui whakaahua e whakaahuangia ai te hūnga o Tarawera maunga i te tau 1886, otirā, e whakamāramahia ai ngā tukanga nukupapa nāna i takatū ai tērā o ngā ahi tipua, tae atu rā ki te pānga o taua hū ki te mata o Papatūānuku i taua rohe. Ka aromatawaingia te pānui whakaahua i te whakamahi i te reo matatini o te pūtaiao hei whakamārama i ngā tukanga nukupapa me ērā āhuatanga ā-nuku i panoni nei i te mata o Papatūānuku i te hūnga ake o Tarawera maunga i te tau 1886.
AS91722 1.4 Te Āhuarangi i Aotearoa
Kia whakaputa i te pānui whakaahua mō ētahi āhuatanga whānui o te āhuarangi o Aotearoa, arā, o ngā moutere o Te Ika-a-Māui, o Te Waipounamu, o Rakiura, o Wharekauri Rēkohu, me ngā pānga ki te mata o Papatūānuku i aua moutere. Ka aromatawaingia te pānui whakaahua i te whakamahi i te reo matatini o te pūtaiao hei whakamārama i ngā āhuatanga whānui o te āhuarangi e panoni nei i te mata o Papatūānuku i Aotearoa.
AS91723 1.5 Ngā Pō o te Marama
Kia pūrongo i ngā pō o te marama. Ka aromatawaingia te pūrongo i te whakamahi i te reo matatini o te pūtaiao hei whakamārama i ētahi āhuatanga e pā ana ki ngā pō o te marama, otirā ngā hononga mokowā e pāpā mai ana ki a Papatūānuku.
AS91723 1.5 Ko Pōunga, ko Rā Kūtia
Kia whakaputa i te whakaaturanga rorohiko e whakaahuangia ai te āraitanga rā, te āraitanga marama hoki, otirā, e whakamāramahia ai ngā āhuatanga ōrite, āhuatanga rerekē hoki o aua momo āraitanga e rua nei. Ka aromatawaingia te whakaaturanga rorohiko i te whakamahi i te reo matatini o te pūtaiao hei whakamārama i ngā hononga mokowā e pāpā mai ana ki a Papatūānuku, ki te marama, ki a Tamanuiterā anō hoki, e āraia ai te rā me te marama i ētahi wā, ā, i ētahi wāhi hoki.
Kaupae Tuarua
AS91766 2.1 Te Mate o te Kauri
Kia whakaputa rautaki e taki ana i te mahere hei pēhi, hei ārai i te mate kauri. Ka whakaritea te rautaki ki ngā tikanga pūtaiao me te mātauranga Māori. Ka aromatawaingia te rautaki i te whakaaturanga o te hua o te whakaurunga o te mātauranga Māori ki ngā tikanga hei pēhi, hei ārai i taua mate nei.
AS91766 2.1 Te Tupu o te Hue
Kia hanga pūrongo rorohiko mō te hue, arā, mō ngā mahi a ō mātua tūpuna ki te whakatupu hue i ngā rā o mua, otirā, mō ngā huatau koiora kua uru mai ki aua mahi whakatupu hue ā mohoa noa nei. Ka aromatawaingia te pūrongo rorohiko i te āhua o ngā kōrero mō ngā pānga o ngā mahi a te Māori me ngā huatau koiora ki te tupu o te hue.
AS91767 2.2 He Wāhi Whakahirahira
Kia tuhi pūrongo i ngā panoni hauropi i tētahi wāhi whakahirahira ki tētahi iwi, anō nei ko te kaituhi te kaikōkiri i ngā take taiao o taua iwi. Ka aromatawaingia te pūrongo i te āhua o te tūhura me te whakamārama i ngā panoni hauropi me ngā huatau hauropi e hāngai ana, otirā, i runga hoki i te āhua o te kōrero mō ngā pānga o aua panoni hauropi.
AS91767 2.2 Ka mate? Ka ora?
Kia whakaputa pūrongo e tautohu ana i te pūnaha hauropi o te ngahere e hira ana ki te Māori, me te whakaatu whakaaro mo te whakamahi i te matū 1080 i taua taiao.
Ka aromatawaingia te pūrongo i te pai:
- o te whakaatu i ngā hanga koiora me ngā hanga ahurea o te hira o te pūnaha hauropi o te ngahere i tautohu ai;
- o te whakahāngai i aua kōrero ki te 1080 me te pānga ki te taiao, me te toitū hoki o taua taiao a muri atu nei;
- o te whakapuaki i whakaaro i te whakamahi i te 1080 a ngā tau e heke mai nei.
AS91768 2.3 Ko Tahitahia, ko Rakerakea
Kia whakarite, kia whakaputa i te rautaki whai take hei akiaki, hei tautoko i te pūnaha whakarere parapara e iti rawa ai te tūkino i a Papatūānuku. Ka aromatawaingia te rautaki whakarere parapara i ngā taunakitanga, ki te āta whakaatu, ki te parahau hoki i ngā tikanga pūtaiao, tikanga Māori e iti rawa ai te tūkino i a Papatūānuku.
AS91768 2.3 Te Huringa Waro
Kia hanga pānui whakamōhio i tētahi āhuatanga o te hurihanga waro i tētahi rohe anō ka whakaaturia atu ki te kura rānei, ki te iwi rānei hei kaupapa e piki ai te ora o te taiao. Ka aromatawaingia te pānui whakamōhio i te āhua o te whakahāngai, o te whakataurite i ngā huatau pūtaiao ā-nuku ki ngā mahi a te Māori e pā ana ki te huringa waro i tō koutou rohe, otirā, ki te āhua hoki o ngā kōrero mō ngā pānga o ngā āhuatanga o te huringa waro i taua rohe.
AS91769 2.4 Ki te Mate Kāinga Tahi, kua Ora Kāinga Rua rānei?
Kia tuhi pūrongo i ngā āhuatanga o tētahi aorangi e āmio nei i tētahi whetū kē atu i a Tamanuiterā, anō kei te tohutohu te kaituhi i te iwi rānei, i te kura me noho rānei ki taua aorangi rā hei kāinga rua, me kaua rānei. Ka aromatawaingia te pūrongo i runga i te āhua o ngā kōrero mō ngā pānga o ngā mahi a ō tātou mātua tūpuna me ngā huatau tātai arorangi ki te noho o te tangata ki aorangi kē atu hei kāinga hou mōna.
AS91769 2.4 Te kāpehu whetū
Kia whakarite whakaaturanga i ngā mahi tātai arorangi a ngā tohunga whakatere waka nō mua i te taenga mai o Tauiwi. Ka whakaatu hoki i te whakarauora o aua mahi i te ao hōu nei. Ka aromatawaingia te whakaaturanga ki te tāhū me te mārama o ngā kōrero, ki te hāngai o ngā rauemi taunaki, ki te āta parahau hoki i te whakarauoratanga o aua mātauranga o nehe i te ao hou nei.
Kaupae Tuatoru
AS91818 3.1 He Kākano Ahau
Kia whakarite i te whakaaturanga e matapakitia ai te pū o te tangata. Ka whakaaturia te māramatanga ki ngā huatau pūtaiao o te kukuwhatanga me te mātauranga Māori e pā ana ki te putanga ake o te tangata, me te taukumekume a ngā mātauranga e rua i a tātou ko Ngāi Māori. Ka aromatawaingia te whakaaturanga i te māramatanga ki te ariā pūtaiao o te kukwhatanga me te mātauranga Māori e pā ana ki te putanga ake o te tangata, i te āta takitaki i ngā whakaaro o Ngāi Māori i tēnei wā, i te taunakitanga o tētahi o ngā tirohanga i tērā atu.
AS91818 3.1 Tātou ki uta! Tātou ki tai!
Kia whakarite i te pūrongo e whakaatu ana i ngā tukanga o te kukuwhatanga hei whakaputa, hei tiaki i te taumata o ngā rau rerenga rauropi. Ka aro ki ngā rauropi nō Aotearoa, me te whakaatu i te putanga ake o te wehewehenga momo i ngā kawenga kētanga o te mātāira o tētahi hapori rauropi. Ka aromatawaingia te pūrongo i te kaha ki te whakaatu i ngā taunakitanga pūtaiao i te kukuwhatanga hei tukanga e puta ai ngā wehewehenga momo, i te whakatairite atu i aua kitenga ki te mātauranga Māori e pā ana ki ngā momo rauropi, i te āta whakahāngai i te māramatanga ki a Ngāi Tātou, āra, ki te tangata.
AS91819 3.2 Mā Wai hoki Tēnei e Kai?
Kia whakaputa i te pūrongo e honohono ai ngā huatau pūtaiao me te hangarau o te rāwekeweke ira rauropi, i tua atu i ō te tangata, ki ngā tikanga me ngā whakapono o te Māori. Ka parahau hoki i ngā whakaaro i ngā rauropi ira puta kē (IPK, arā, GMO). Ka aromatawaingia te pūrongo i te parahau i ngā whakaaro i te pānga o ngā IPK ki ngā whakapono o te Māori e ai ki ngā tikanga o te kai.
AS91819 3.2 Ka Pārekareka Tātou?
Kia whakarite i te pūrongo hei whakahonohono i ngā huatau pūtaiao ki te hangarau o te rāwekeweke ira, arā, o te hurinaha ira e hangaia ai te taiaki huka mā ngā tāngata kua pāngia ki te matehuka Momo 2. Ka whakaatu, ka parahau i ngā whakaaro o te whakamahi i taua hangarau me ngā pānga ki ngā tikanga me ngā whakapono Māori. Ka aromatawaingia te pūrongo i te āta parahau i ngā whakaaro mō ngā pānga o te hangarau hurinaha ira ki a rātou e raruraru ana i te matehuka Momo 2 e ai ki ngā tikanga me ngā whakapono o Ngāi Māori.
AS91820 3.3 E Raru kau ana a Papa
Kia whakarite i te pūrongo hei whakaatu i ngā pānga o ngā mahi o ngā pāmu hua kau ki a Papatūānuku, ā, ki te panonitanga āhuarangi i Aotearoa nei. Ka hora i ngā tohenga taupatupatu o te take nei, ā, hei reira whakariterote ai i ngā whakaaro. Ka aromatawaingia te pūrongo i te mārama o te whakaatu i ngā tohenga taupatupatu o ngā taha e rua e pā ana ki te take nei, i te parahau hoki i ngā whakaaro e pā ana ki ngā pānga o te mahi o ngā pāmu hua kau ki a Papatūānuku me te panonitanga āhuarangi i Aotearoa nei.
AS91820 3.3 Te Manawawera a Tāne
Kia whakarite i te pūrongo hei whakaatu i ngā pānga o te whakamahana o te ao ki ngā tauira huarere me te hurihanga wai. Ka torotoro i ngā huatau pūtaiao me ngā whakaaro o te marea e pā ana ki ngā take o te whakamahanatanga. Ka whakaatu i ngā tohenga taupatupatu e rua, ā, hei reira whakarite ai i ngā whakaaro. Ka aromatawaingia te pūrongo i te mārama o te whakaatu i ngā tohenga taupatupatu o ngā taha e rua e pā ana ki te take nei, i te parahau hoki i ngā whakaaro e pā ana ki ngā take me ngā pānga o te whakamahanatanga o Papatūānuku.
AS91821 3.4 Tuia i Runga, Tuia i Raro
Kia whakarite i te pūrongo o ngā kitenga o te rangahau i tētahi mahi kua puta i te tāwhaiwhai ātea nōnākuanei. Ka whakamārama i ngā hanga pūtaiao, ā, ka torotoro i ngā matatika o taua mahi. Ka aromatawaingia te pūrongo i te whakaatu i te kaha ki te āta rangahau i ngā huatau pūtaiao i puta ai te mahi no te tāwhaiwhai ātea, i ngā matatika hoki o taua mahi. Ka aromatawaingia hoki te kaha ki te āta tātari i ngā kitenga rangahau me te mātauranga Māori hei parahau i ngā whakaaro.
AS91821 3.4 Whāia te Pae Tawhiti
Kia whakarite i te tuhinga takitaki whakaaro e torotoro ana i ngā matatika me ngā huarahi e uru atu ai a Ngāi Māori ki roto i ngā mahi tāwhaiwhai ātea. Ka mārohirohi hoki i ngā tikanga e honohono ai ngā huatau pūtaiao me te mātauranga Māori e pā ana ki a Ranginui me ngā ao o tua atu. Ka aromatawaingia te tuhinga takitaki whakaaro i te whakaatu i te kaha ki te āta rangahau, i te āta whakatairite i ngā take e pā ana ki ngā whāinga pūtaiao o te tāwhaiwhai ātea me te urunga atu o Ngāi Māori. Ka aromatawaingia hoki te kaha ki te āta tātari i ngā kitenga rangahau me te mātauranga Māori hei parahau i ngā whakaaro.