Whakapapa
Ko te whakapapa te puāwaitanga o te ao Māori. He kāwai heke iho o tēnā, o tēna. He mana nui tō te whakapapa, he tapu, ko ia hoki te tūāpapa o te ao Māori.
Te orokohanga
Whakamārama atu ai ki ngā ākonga te kōrero ake o tō rohe e pā ana ki te orokohanga mai o ngā atua Māori. Ko te pātai nui ia, ka tīmata te kōrero tuku iho ki hea? Ka tīmata rānei ki a wai?
Kōrero tuku iho
He whakapapa tō ngā mea katoa o te ao Māori. Ko ngā tikanga, ngā reo, ngā kōrero, ngā waiata, ngā haka, ngā mōteatea, whakatauākī, whakataukī, pepeha me ngā tongikura he taonga tuku iho. Ākona ngā kōrero tuku iho o te takiwā e noho nei tō kura.
Tiakina te whakapapa, whakamanahia ngā tūpuna
He taonga te whakapapa, he tapu ki ngā tūpuna. Ākina ngā ākonga me pēhea te tiaki i ō rātou whakapapa mēnā e mōhio ana rātou. Rangahaua ngā kōrero mō ngā tūpuna, he aha ētahi o ā rātou mahi hei hāpai i te whānau, hapū, iwi hoki? Ko wai ngā tūpuna o te/ngā mana whenua o tō rohe? He aha te pānga o ēnei hītori ki ngā rangi o nāianei?
Te ako i te taiao
Nō te wao nui a Tāne, a Tangaroa, a Haumie, a Rongo, nō ngā atua Māori hoki te taiao. Ko tā te maramataka he ārahi i te mahi o te taiao. Katoa katoa ērā āhuatanga ka taea te noho hei anga whakaako. Ehara i te mea me noho ko ō tātou kōrero nehe ki ngā mahi a te tāngata, engari kē he nui tonu ngā akoranga kōrero nehe ka kapohia ake i te taiao.
Tuakiritanga
He aha te tuakiritanga o te ākonga? I ahu mai tana tuakiritanga i hea? He kōrero kōrero nehe kei te tuakiritanga o te tangata? Ko ngā pūmanawa pea tētahi tirohanga hei whakahāngai ki ā koutou whakaakoranga kōrero nehe.
Ngā tūnga whakapapa
He maha tonu ngā tūnga whakapapa i te ao Māori nei, nā reira kei te kitea, kei te ora tonu rā ēnei o ngā tūnga i ēnei rā? Mēnā kāore i te kitea, he aha i kore ai? He aha ngā rerekētanga o nehe ki tēnei wā?
Hautūtanga
He tino tauira ngā iho pūmanawa o te ao Māori, rātou te hunga aumangea, ngā rangatira o te nāianei, o te āpōpō hoki. He aha ngā kaupapa here e honohono mai ai ō rātou whakapapa ki ngā take o te ao Māori? He tangata taupā i roto i ngā kōrero nehe o Aotearoa? He aha ngā tohe i pā mai ai ki a rātou? Irā te nui o te tauira hei kapo ake mā tēnā rohe, mā tēnā takiwā.
Ngā tū ahurea
Nō te taenga mai o ngā iwi manene i rerekē ai hoki te hanganga o te pāpori. He aha ō rātou pānga ki ngā tāngata whenua? He aha ngā pānga whakapapa ki ngā moutere o Te Moana-nui-a-Kiwa, ki Āhia hoki ki roto o Aotearoa? He aha hoki ngā tini take me ako mō ahurea kē i ngā horopaki whakaako kōrero nehe?
Te whakamahere
Hei tā te aratohu nei he tautoko i ngā mahi a te pouako ki te whakamahere, te whakaako, me te aromatawai hoki i te tirohanga: Whakapapa
Whakamahukitanga:
E whai iho nei ētahi ngohe mō ngā Pae katoa o Te Marautanga o Aotearoa. Ko tā te kaiako he whiriwhiri i te ngohe, ka whakamātau ai, ka whakarerekē ai rānei kia hāngai ki ngā horopaki o te kura.
Pae 1-2
Ngohe 1
Ko wai au? Tukuna tēnei pātai ki ngā ākonga kia rangahaua e rātou ko wai rātou, ō rātou mātua, kaumātua, tauheke, tūpuna. Whakarite tūtohi whakapapa i te taha o ngā ākonga ki te tohu i heke mai rātou i a wai. Me whai whakaaro ki ngā ākonga kāore i te mōhio ki ō rātou whakapapa. Ko tētahi whāinga o te ako i te whakapapa kia tiakina te mana o ngā ākonga me ō rātou whakapapa.
Ngohe 2
Me kawe mai ngā ākonga he whakaahua o tētahi o ō rātou whanaunga, mātua, kaumātua rānei. Whakaritea he haurongo e pā ana ki taua tangata. He aha ōna āhuatanga motuhake? He mahi rongonui āna? Me whai whakaaro mō te mana o te ākonga me tōna whānau, ko tā te ākonga he whakaatu i tana hononga ki te tangata i whiriwhiri ai e ia.
Te aromatawai
Whakatūria he rā whakanui, he wā e whakaatu ana ngā honohono o tēnā ākonga, o tēnā ākonga. Ko tā te ākonga kia rangatira tana tū ki te whakaatu tana whakapapa. Ko ngā pikitia, ngā whitiāhua pāpaho pāpori. Tukuna te reo pōhiri kia tae mai ō rātou whānau ki te whakarongo, ki te mātakitaki.
Rauemi tautoko
- Myheritage.com
- NZ Genealogy
- Whakapapa Search
Pae 3-4
Ngohe 1
He tangata rongonui e whakapapa atu ana ki tō rohe/takiwā? Rangahaua tētahi o ngā tāngata rongonui ka uia te pātai nō hea ōna whakapapa. He aha te whakapapa o āna mahi rongonui ki te rohe o tō kura? He ingoa rongonui kua horapa ki tō takiwā? Whakaritehia he topenga ataata ki te whakaatu i ngā takunetanga o taua tangata rongonui rā. Tohungia ngā aupiki me ngā auheke i pā mai ki taua tangata, tae atu hoki ki āna mahi o mua, o nāianei rānei.
Ngohe 2
Ko wai ngā ingoa tūpuna, ingoa rangatira, ingoa tawhito kei tō rohe/takiwā? Ka pēhea te whakanui i ngā ingoa o aua tūpuna ki tō rohe? Kua tāmitia ngā ingoa o aua tūpuna? Waihangahia he whakaaturanga mō te takinga o ngā ingoa tūpuna. Kimihia ngā pōhi pāpaho pāpori e pā ana ki te ingoa o taua tupuna. Me pēhea e whakanui ai, me pēhea e whakarangatira ai i aua ingoa tūpuna? Āta whakaarohia ngā kerēme whenua, ngā porotēhe, ngā auē o tēnā, o tēnā ki te whakahōnore i ngā ingoa o ngā mātua tūpuna.
Te aromatawai
Whakaritea he pakirehua, urupounamu rānei kia kitea ai ngā urupare a ngā hapori, ngā mana whenua, ngā iwi, ngā hapū, ngā whānau hoki ki ngā take, ngā huarahi kia tika te whakanui i ngā whakapapa o ngā tūpuna o tō rohe/takiwā. He aha ngā aupiki me ngā auheke i pā atu ki te hapori? Ka aha te hapori kia mātaihia ngā mahi o anamata, kia whakanuia hoki ngā mahi o onamata.
Rauemi tautoko
- Ngā Taumata Rau
- Kiingitanga
- Aotearoa Histories Show
Pae 5
Ngohe 1
Raupapahia ētahi ara e tiaki ai i te whakapapa ki roto i ngā hapori, ngā iwi, ngā mana whenua. Whakaemiemihia ngā urupare ā tēnā, ā tēnā kātahi ka whakamaherehia atu aua urupare ki runga i tētahi tatauranga. Mā ngā ākonga e whakarāpopoto ngā urupare, kia whai rongoā te hapori i ngā wheako o ngā ākonga.
Ngohe 2
E hāngai ana te whakapapa ki ngā tirohanga katoa. Ko tētahi o ngā tirohanga ka tino rongo i te hāngaitanga mō te whakapapa ko te kaitiakitanga. He maha ngā māpu Māori e kaha ana ki te tohe mō ō ratou whenua taurikura i raro i ngā kerēme whenua, ko te whakapapa ki te ūkaipō tētahi o ngā kaupapa e kaha tohea ana e aua māpu. Whakaritea he rīpoata, he pakirehua, he urupounamu kia arohaehaetia ai e ngā ākonga ngā kaupapa i kitea, i rangona hoki e rātou mō ēnei take. Ko te ao o te ākonga me ōna wheako whaiaro te aronga o te pakirehua. Waihangahia he topenga ataata, he tuhinga ataata takitahi, ā-rōpū rānei o ngā matapaki me ngā taipitopito i titia ki te ngākau o te ākonga, waihoki mō ngā taumahatanga i rangona e te ākonga.
Te aromatawai
Tautohu i ngā toa aumangea nā rātou ngā kaupapa i tārai ki te tiaki i te oranga o te ao Māori i roto i te ao hurihuri (hei tauira; ko Hone Heke; Te Kīngitanga; ko Tā Māui Pōmare; ko Whina Cooper; ko Ngā Tama Toa; ko Tīpene O’Regan, ko Pania Newton). Arohaehaehia ngā aupiki, ngā auheke, me ngā taupā i rongo ai e aua ika-āwhiro. Ko te whāinga ia kia titiro whānui ngā ākonga ki ngā whakaaro katoa, ngā puna tautoko, ngā tāwai, ngā whakahēnga hoki.
Rauemi tautoko
- Matangireia Series, Hone Harawira
- Harawira
- Protect your whakapapa
- Voices of Ihumatao
- A Long Time Coming: The story of Ngāi Tahu’s treaty
settlement negotiations with the Crown - Ake Ake Ake.